Памяць пра колішняе, незваротнае, замглілася гэтым жудасным ценем – і згасла. І ўсё вакол як бы згасла, ачэзла, і ўпала зверху касматая цемра, скрозь якую ледзь-ледзь былі відаць зялёныя языкі агню. Ачмурэлы, аглушаны Лель адчуў пад сабою зямлю і траву і падняўся на ногі рэзка, рыўком, адчуваючы, як пячэ ўнутры. Боль разрастаўся ў касцях, у жылах, завязваўся вузламі пад скурай, ламаў і нішчыў, выварочваючы, выкручваючы. Боль з сілаю шпульнуў Леля ўбок, так што паляцелі злымі восамі зялёныя іскры, мільганулі ўспуджана зоры.

– Глядзі!.. – строга крыкнуў яму ўслед голас лютніста. А ён чуў і не чуў, і ўсё каціўся па касматай цемры, прырастаючы да яе, абрастаючы ёю. І ўпаў ніц, прырастаючы да зямлі, ад якой пахла мядовым верасам, правальваючыся ў яе цёмнае чэрава. А пасля вылузаўся знутры, як прарослае зерне з раллі, ускочыў на чатыры лапы і зафыркаў, зароў, непаваротлівы і цяжкі.

Ноч расквечвалася, поўнілася пахамі і гукамі, і ён адрозніваў асцярожныя лісіныя крокі ў зарасніках і след пужлівай перапёлкі між шорсткіх сцяблін. Ад вострага паху вільготнага пер’я ажыў, заварочаўся ў ім нясцерпны звярыны голад, толькі часова падмануты хлебам ды мёдам.

Убаку ўспыхнула, вырастаючы пад самыя зоры, і адразу ж апала белае полымя. Ён занепакоіўся, забурчаў сярдзіта. Павярнуў магутную галаву, прынюхваючыся, і пабачыў, як па схіле павольна спускаецца белы воўк. Гэты пах трывожыў, бо аказаўся незнаёмым, не звярыны і не чалавечы, а вочы ваўка, зялёныя, пранізлівыя, сачылі ўважліва і строга. Ён зноў буркнуў, але ўжо з сумневам, з асцярогай, і падаўся задам, прагна ловячы праз вільготныя ноздры той новы пах.

А воўк абышоў яго кругам, ступаючы бязгучна і прыглядаючыся, і ён таптаўся на месцы, скалячыся і таропка паварочваючыся следам, каб не паказаць гэтаму, не зверу і не чалавеку, касматую чорную спіну. Воўк жа, звузіўшы вочы, глуха цяўкнуў – быццам выраніў насмешлівае слова, адначасна скіроўваючы і прыспешваючы. І стрымгалоў рушыў скрозь ноч сярод верасовых купін, і ад поўсці яго сеялася слабое серабрыстае ззянне – як ад тонкага сярпа месяца.

Звярынае слова, кінутае ваўком, порстка штурханула яго, пагнала следам. І ён рвануўся таксама, з сапеннем перакідваючы цяжкое цела, налітае пругкай сілай, і дагнаў, і пабег нароўні з тым, легканогім і ззяйкім.

Верасовыя пусткі расхіналіся перад імі, рассыпаліся росамі, што асядалі на поўсці, белай ваўчынай і чорнай мядзведжай. Плыў зорны купал над купінамі, паварочваліся сузор’і, а хмары, што пад вечар прынеслі дождж, па нябеснай рацэ сплывалі на поўнач, грувасціліся на даляглядзе, утвараючы цёмныя горныя хрыбты і пікі.

Шорсткае радно верасоў разыходзілася ўбакі, і купіны пад лёгкімі ваўчынымі крокамі зыбаліся, распадаліся, як адбітак берага ў патрывожанай вадзе. За галавакружным зыбаннем праступала іншая, нябачаная роўнядзь – бясконцая, снежная. Вераснёвыя пусткі, прапахлыя мёдам ды адсырэлымі травамі, пакорліва адступалі, і снежная роўнядзь рабілася ўсё больш рэчыўнай. У хуткім часе былі толькі бязмежныя снягі і дзве касматыя здані, белая і чорная. Зоры быццам спусціліся ніжэй, бо пабольшалі, а яшчэ тыя зоры гучалі – трымцелі кожная сваёй адметнаю нотай. Звыклыя для чалавечага вока сузор’і рассыпаліся, як пацеркі з разарваных караляў, і ўтваралі новыя, няўцямныя знакі ў небе. І бязмежна раскідвалася чорная зорная бездань і белая раўніна пад ёю, і цягнуліся па снезе сляды, ваўчыныя і мядзведжыя.

Пэўны час не было нічога, апроч бегу, апроч зіхатлівых снежных хваляў, што ўзносіліся ўверх пад самыя зоры, апроч аблачынак цяжкога дыхання. І раптам белы воўк прашыў снежную раўніну, быццам страла, так што халодная бель рассыпалася на аскепкі, апала белым рыззём туману на пер’е папараці ды сыры ядловец. Хвоі выраслі з ніадкуль, выцягнуліся высока-высока, і густы смалісты водар шыбануў у ноздры. А за хвоямі, за папараццю, за туманам, што распаўзаўся па засыпаных ігліцай пагорках, драпежна пелі сярэбраныя галасы паляўнічых рагоў. Белы воўк выскаліўся, вільнуў убок, прэч ад спеву начной пагоні, і беглі яны цяпер удвая хутчэй, навыперадкі з паляваннем. Але тое не адставала: хрыпелі, нябачныя яшчэ, загнаныя коні, адгукаліся вісклівым брэхам ганчакі, а галасы рагоў гучалі збоку і ззаду, набліжаючыся, заходзячыся пераможным зыкам.

Але прамільгнуў сонны раўчук, што прабіваў сабе шлях у чырвонай гліне, і за звонкаю вадой шаты туману паглынулі і ваўка, і мядзведзя. Тут паляванне сціхла – як адрэзала. За туманам адкрыўся цёмны няскошаны луг, які чамусьці дыхаў не ранняю восенню, а самым разгарам лета.

Над высокімі травамі дрыжалі, пазвоньваючы, дробныя зялёныя агеньчыкі. А сярод тых чароўных агнёў, пракладаючы сабе шлях у траве і абапіраючыся на посах, ішоў цень, захутаны ў ноч, як у плашч. Белы воўк прабег колькі крокаў раз’ятраным белым агнём – і з полымя абазначылася постаць Йурая, адно каб замерці ў глыбокім паклоне. Мядзведзь зароў, занепакоены гэтымі зменамі, але цень, згубіўшы серабрысты смяшок, без страху наблізіўся і ўладна паклаў руку на цяжкую мядзведжую галаву.

Рука была тонкая, жаночая.

І ад гэтага дотыку тое, што яшчэ было Лелем, ажыло, адгукнулася, прыйшло ў рух. Футра спаўзло з яго лахманамі туману – і вось Лель на карачках стаяў у траве, задыхаючыся, усё яшчэ адчуваючы на сваёй макаўцы агністае дакрананне. Агеньчыкі цэлымі гронкамі абкружылі яго, выхапіўшы з цемры растрапанага Леля ў падзертым і брудным адзенні, насцярожанага Йурая, які ўсё яшчэ схіляўся ў паважлівым паклоне, і тую, што насіла плашч. Яна вывучала Леля, адкінуўшы капюшон, і чамусьці падаваўся да дзіўнага знаёмым гэты бледны твар з рэзкаватымі рысамі, з сузор’ем радзімак, з яснымі зялёнымі вачыма ды паўмесяцам-ямінкай, што пазначалася на шчацэ ад усмешкі. Растрапаныя рудыя пасмы варухнуліся – яна павярнулася да лютніста.

– Ну, вось ты і вярнуўся, ці не так, мой залаты?

Голас быў пяшчотны і нягучны, але разліваўся ракою і, нават сціхнуўшы, яшчэ доўга гучаў дзесь глыбока ўнутры. Гучаў надзвычай ласкава, але адначасна з дакорам. Так дарослыя дакараюць малому гарэзе, які ў чарговы раз насваволіў, але якога ўсё роўна любяць ды песцяць. Лель, аддуваючыся, бачыў, як Йурай спахмурнеў і падціснуў вусны, і здзівіўся: як можна ласцы – супярэчыць? Як гэтаму вось голасу, што ўліваецца пад скуру, што плыве па жылах, можна працівіцца? Сам ён, пакуль рудая гаварыла, не мог адарваць ад яе вачэй, і Лелева сэрца салодка замірала ад кожнага яе слова.

– Ясная пані разумее, – мовіў Йурай суха. – Я ўсяго толькі прывёў да цябе…

– Я добра ведаю, што ты да мяне прыцягнуў, – адрэзала яна, і замест лагоднай ракі ў голасе бліснула сталь, а халодныя агеньчыкі вакол яе загулі з абурэннем. – То патлумач мне, мой залаты, чаму б мне не кінуць гэтую маленькую пачварынку, што джаліцца халодным жалезам, хартам майго Князя на забаву?

Яна абвінаваўча падняла руку – з чорным следам, нібы ад апёку, на далоні. «Даруйце!» – паспрабаваў прамармытаць Лель. Але голасу не засталося: яе гнеў пракатваўся ўнутры яго хвалямі, і абрывалася нешта за рэбрамі, і страшна было зірнуць у яе прыгожае аблічча, у яе вочы з чорнымі безданямі зрэнак.

Йурай, аднак, спакойна глядзеў на яе, і яна заўважна памякчэла, а на яе шчацэ зноў паказаўся ўсмешлівы паўмесяц.

– Ты нешта надумаў, – сказала яна, сцвярджаючы, а не пытаючы. – Як звычайна.

– Гэтае чалавечае дзіця можа быць табе карысным, пані, – мовіў лютніст, паважліва нахіліўшы галаву, так што дзынкнула завушніца. – Я бачыў… – раптоўна ён пазмрачнеў і асёкся, а ўсмешка ў ягонай суразмоўцы зрабілася шырэйшай і трохі злавеснай.

– Ты бачыў, – паўтарыла яна нараспеў. Працягнула тонкую руку, пяшчотна кранулася Йураевай шчакі, адвёўшы непакорлівыя пасмы ўбок. – Што ты бачыў, мой залаты?

– Халоднае жалеза ў халодным камені, – адказаў Йурай як бы цераз сілу. – Там, дзе сярэбраныя ніці не гучаць. Дзе рана ад колішняй бітвы ўсё яшчэ сцякае гноем, дзе жалеза ржавее, пускаючы сваю атруту ў каменнае сэрца.

Яна апусціла павекі, быццам прыслухоўваючыся да нечага.

– А яшчэ, – прапела яна ціха. – Барву і золата на захадзе, ці не так, мой залаты?

І зноў, прыкрыўшы вочы, прыслухоўвалася да чагось далёкага, няпэўнага. А пасля глянула на лютніста – на гэты раз без усмешкі, заклапочана і пахмурна. Коратка зірнула на растрапаную макаўку Леля, і гэтым разам той задыхнуўся ад жаху і прыкрыў далонямі твар. Абы не глядзець ёй у вочы, абы не падаць у дзве чорныя бездані ў яе зрэнках.

– Песня і праклён, – прамармытала яна, ні да кога асабліва не звяртаючыся. – Часам і не адрозніш адно ад другога.

– Я бачу, ясная пані, – прагаварыў Йурай, настойваючы. – Добра бачу, што нам усім патрэбна гэтае чалавечае дзіця. Ніхто з нас не здолее вырваць з каменя жалезнае церне, а ты ведаеш лепш за мяне, што бывае, калі прошчы нямеюць, і…

– Я ведаю многае, мой залаты, – насмешліва звузіўшы вочы, адказала яна, і чароўныя агеньчыкі, што абселі яе цёмны плашч, і посах, і травы вакол, згодна зазвінелі на розныя галасы. Йурай паважліва нахіліў светлую галаву, дзынкнуўшы завушніцаю.

– Я таксама ведаю, мой залаты, – яна ўсё яшчэ глядзела на лютніста, і ямінка-паўмесяц не знікала з яе шчакі. – Пра спаборніцтва паэтаў і бітвы на песнях. У цябе, здаецца, несправядліва адабралі магчымасць паказаць сябе?

– О, ёсць многа спосабаў паказаць сябе і сваё майстэрства, ясная пані, – прагаварыў Йурай, звузіўшы вочы. – На мой густ, лепш, калі майстэрства кажа за сябе само.

Тон быў дзёрзкі, ды яна засмяялася, і ў Леля ад яе смеху мурашкі прабеглі па спіне.

– А цяпер ты, канечне, захочаш, каб я загадала аднаму з маладых прыдворных паэтаў стаць памагатым гэтаму чалавечаму сыну.

– Гэта было б мудра, ясная пані, – пачціва азваўся Йурай. – Вядома.

– Вядома, – насмешліва паўтарыла за ім яна, быццам разумела нешта яшчэ, што лютніст да пары прыхаваў за паважлівым тонам ды пачцівымі словамі. І павярнулася да Леля, і наблізілася на крок-два, трохі кульгаючы ды абапіраючыся на посах.

– Падыміся, – загадала ўладна. – Дай жа на цябе паглядзець, дзіця.

Лель сутаргавата выпрастаўся, пазбягаючы яе пагляду. Стаяў, пераступаючы з нагі на нагу, адчуваючы на сабе цяжкі ўважлівы позірк і згінаючыся пад гэтым цяжарам.

– Зірні ж на мяне, – засмяяўшыся, мовіла яна, і чароўныя агеньчыкі задрыжалі, кожны на свой лад паўтараючы яе словы.

– Зірні, – шапнуў у Леля над вухам напружаны Йураеў голас. – Не бойся.

Ён падняў вочы – і на імгненне аслеп, бо прапаў цёмны росны луг, бо расцяклася ва ўсе бакі нястрымнае залатое святло. Травы сталі падлогай, выкладзенай узорыстымі каменнымі плітамі, і ўзвысіліся, на вачах вырастаючы, стромкія калоны, і купал, з нанізанымі на яго жывымі зорамі, раскінуўся зверху.

Яна ж стаяла пасярод велічнай залы, поўнай ззяння, і стары дарожны плашч спаўзаў з яе, як шалупінне. А з-пад яго мякка бліскалі перліны на ўрачыстым уборы, і востры шлейф цёк за ёю, быццам жывыя хвалі, пераліваючыся ад пяшчотнага блакіту да сталёвага шэрага. У валасах цьмяным срэбрам бліснуў зубчаты венчык, а на рудых косах, схаваных пад сеткаю, рассыпаліся, быццам росы, дробныя дыяменты.

А гожы твар быў той самы, і выгін вуснаў такі ж уладны, і вочы такія ж вусцішна даўнія, такія ж зялёныя – быццам травы на курганах.

– Ведаеш, хто я, дзіця? – спытала яна, і на белай шчацэ паўмесяцам абазначылася смяшлівая ямінка. Лель, агаломшаны, знямелы, прырослы да каменных плітаў, знайшоў у сабе сілы адно кіўнуць. «Ведаю. Канечне, ведаю. Цяпер – ведаю».

Імя не давалася, выслізгвала з вуснаў, вылузвалася з пальцаў.

– Ведай яшчэ вось што, – яна рушыла да яго, і шлейф паплыў следам, і паплылі ў паветры чароўныя агні. – Я справядлівая. Ты праліў кроў маёй раганы, прынёс халоднае жалеза да святых камянёў. То цяпер пралі сваю кроў, вызвалі мае камяні ад жалезнай атруты. Зробіш так – і я забуду пра помсту табе, пакуль тыя камяні будуць пець.

Яна працягнула Лелю руку ў белай пене карункаў, і вышыўка на яе вострым рукаве жыла, кацілася рачнымі хвалямі па пералівістым шоўку. Лель дрогкімі пальцамі крануўся белай далоні з чорным следам апёку. А яна ўсміхнулася драпежна і сціснула ягоныя пальцы сваімі, сталёвымі, халоднымі, з нечалавечаю сілай.

– Зарок ёсць зарок, – мовіла сурова. – І клятва ёсць клятва. Адгэтуль і давеку, дзіця.

Зялёныя агні, што мірна плылі ў паветры побач з ёю, зазвінелі нясцерпна гучна, амаль раз’юшана, і зала вакол раптам паблякла, рассыпалася на аскепкі, на іскры. Лель, усё яшчэ адчуваючы дотык яе рукі на сваёй, падаў у бездань, у цемру, бясконца і безнадзейна падаў, і сам патроху згасаў, як іскра ад вогнішча.

Сонца пякло яму ў галаву. Лель прыўзняўся на локці – і пабачыў знаёмае каменнае кола на вяршыні пагорка і чорныя прысак, у якім яшчэ варочаліся дробныя пробліскі былога агню. Пахла мёдам, ніжэй па схіле гулі пчолы, і хвалі верасовага мора ленавата варушыліся пад ветрам. Неба за ноч паспела ачысціцца, і цяпер ззяла радаснай сінню, і сонца прыпякала амаль па-летняму.

– Прачнуўся? – голасна спытаў лютніст, і Лель, здрыгануўшыся, павярнуў галаву на ягоны голас. Йурай, накінуўшы кароткі дарожны плашч, стаяў побач з адным з камянёў, і лютня ў скураным чахле прытулілася ў яго на плячы, гатовая да падарожжа.

– Дык гэта быў сон? – расчаравана спытаў Лель, калі яны, адзін за адным, спускаліся з пагорка па вузкай сцежцы. Йурай засмяяўся.

– Сон, – адказаў, паціснуўшы плячыма. – Або ява. Выбірай, чалавечае дзіця.

– Я хацеў сказаць, гэта была… няпраўда? – Лель з лёгкай дрыготкай прыгадаў галасы рагоў у начным лесе. – Усяго толькі мроя?

– А чаму сон абавязкова мусіць быць няпраўдай? – адгукнуўся Йурай, бліснуўшы на суразмоўцу ўсмешкай, і Лель змрочна засоп. У лютніста была дзівосная манера адказваць на пытанні, не даючы, уласна, адказаў. Зрэшты, вытрымаўшы нядоўгае маўчанне, Йурай злітаваўся.

– Так, – мовіў. – Ты цяпер звязаны зарокам. Так, ты цяпер мусіш выканаць тое, што паабяцаў Усёмаці. І так, яна, у сваю чаргу, абяцала забыць пра праклён і помсту.

– А што, – насмеліўся спытаць Лель. – Што яна казала пра… спаборніцтва паэтаў?

Йурай варухнуў бровамі.

– Хіба ёсць табе да гэтага справа? – спытаў лютніст. – Так або іначай, але я пакуль побач, а ў цябе дамоўленасць з Усёмаці. Толькі гэта і важна, не?

– Але… усё гэта быў сон? – азадачана нахмурыўся Лель. Зараз, удзень, ад успамінаў пра начное падарожжа накатвала вусціш, і дрыжыкі караскаліся па спіне. Бо калі гэта ўсё праўда – значыць, сіла той, што з’явілася ў Лелевым сне, не прыснёная, а самая сапраўдная. Значыць, святыні яе сапраўдныя. Значыць, тая старая ведзьма, адбіраючы ў вяскоўцаў дзяцей, аддаючы Лелеву малую сястру камяням, таксама была ў сваім праве.

З гэтым было цяжкавата змірыцца, і на душы, ад усведамлення ўласнага бяссілля, разліваўся холад. У свеце не-людзей, якія выпявалі закляцці ды ўмела знітоўвалі сон з яваю, так што і не адрозніш, чалавеку проста не было месца.

– Можа, і так, чалавечае дзіця, – паціснуўшы плячыма, адгукнуўся Йурай, калі Лель з горыччу вымавіў перадуманае ўслых. – Але часы нашых чараў патроху мінаюць, і хутка мы ўсе будзем жыць у свеце людзей.

Лель прыснуў недаверлівым смяшком, але лютніст нават не ўсміхнуўся.

– Я бачу, – адказаў толькі, калі Лель пацікавіўся, адкуль такая ўпэўненасць.

Яны плячом да пляча крочылі між верасоў побач з дарогай, і лютніст уважліва паглядаў па баках, быццам шукаў нешта. Нахіліўся, нарэшце, сарваўшы пару вялікіх суквеццяў ліловага верасу, пакруціў у пальцах, з сумневам узважыў кожнае на руцэ. Лель, чухаючы патыліцу, падумаў быў, што лютніст вышуквае травы для якогась зелля.

Адно Йурай, выбраўшыся на зарослыя каляіны, шпульнуў верасовую квецень на дарогу. А пасля, нахмурыўшыся, упусціў з вуснаў у дарожны пыл кароткае слова. Слова гэтае Лель не пачуў – толькі пабачыў у руху Йураевых вуснаў, у рабізне, што прабегла па паветры, у клубах пылу, што рэзка ўзняліся над каляінамі. За покрывам пылу варочаліся на дарозе дзве цёмныя плямы з ліловым адлівам, і кожная паступова выцягвалася, падымалася, набывала форму. І раптам над верасамі прагучала тоненькае конскае ржанне, і капыты гарачых коней ударылі па дарожным пыле.

Лель захоплена глядзеў, як двое коней – вараных, з нябачанымі ліловымі пробліскамі ў поўсці, – патрэсваюць шаўковымі грывамі і хвастамі, гарачацца, раздуваюць ноздры, прадчуваючы дарогу. Йурай патрапаў абодвух верасовых скакуноў па галовах – і яны азваліся прыязным фырканнем. Лель, усё яшчэ зачараваны, пакрочыў бліжэй, і коні нікуды не зніклі, а паўдзённае сонца лілося на іх крутыя бакі і точаныя шыі.

– Рушма, чалавечае дзіця, – прыспешыў Йурай, спрытна сядаючы верхам. – На двух нагах далекавата давялося б ісці, а паспяшацца нам варта. Хіба што, – дадаў лютніст насмешліва, – Лель пажадае ісці на чатырох уласных нагах, а не трэсціся ў сядле. Ён, Йурай, зусім не супраць, калі на тое.

– У сядле, – таропка пагадзіўся Лель. Асцярожна пагладзіў скакуна па льсняным баку – і конь павярнуў галаву, дабрадушна косячы цёмным вільготным вокам. Жывая, рэчыўная істота, з плоці і крыві, быццам і не было ніякіх чараў, быццам не вырас толькі што з верасовага суквецця.

Конныя, яны рынуліся па дарозе цераз пусткі, і прапахлыя мёдам верасовыя хвалі імкліва замільгалі абапал дарогі. Замільгалі – і патроху адкаціліся, засталіся за спінамі, за звівамі дарогі. Пабеглі частыя ўзгоркі, зарослыя маладымі асінкамі, і на іх Лелю час ад часу кідаліся ў вочы белыя камяні, што быццам бы вартавалі дарогу. За бярозавым гаем паказаўся, бліснуўшы срэбрам вады, вольны разлог рачной даліны – і таксама ў хуткім часе застаўся ўбаку. Йурай, скарачаючы шлях на захад, скіроўваў коней патаемнымі сцежкамі, што спавівалі надрэчныя ўзвышшы. Верасовыя скакуны віхурамі праносіліся праз сырыя асіннікі, праз светлыя бярэзнікі, без высілку, без стомы пераскокваючы цераз бураломы ды неглыбокія раўчукі, што беглі ў рачную даліну.

Яны ўварваліся пад шаты пушчы, пад покрыва старадаўніх хвояў. Па медных ствалах языкамі агню разбягаліся вавёркі, і цені асцярожных аленяў праносіліся ў зялёным паўзмроку, за сухімі маліннікамі. Хваёвыя вершаліны трапяталі і шапталіся пад ветрам, тут, пад лясным покрывам, амаль незаўважным. Частыя плямы сонечнага святла павольна паўзлі па меднай кары, быццам кроплі смалы, і гусцелі, бо сонца патроху апускалася ніжэй, а дзень каціўся да вечара.

Каляіны дарогі паўзлі па пяску, і з-пад капытоў няўрымслівых верасовых коней узляталі высока ўверх драбочкі жоўтага жвіру і зжоўклай ігліцы. А пушча цягнулася далей і далей, раскідвалася, распроствалася, бясконцая, старадаўняя, вечная. У мажных хвояў шырока разрасталіся кроны, і дрэвы нібы распраўлялі плечы, цягнучыся да неба. Лель, удыхаючы густы смалісты водар, глядзеў на гэтых волатаў у меднай лусцэ, што, мабыць, засталі яшчэ ягоных прашчураў, і думаў пра свет людзей, узгаданы лютністам як непазбежнасць. І ад гэтых думак чамусьці шчымела сэрца – няхай сам Лель быў, несумненна, часткаю таго новага, чалавечага свету.