– О, – толькі і мог вымавіць Лель, а лютніст засмяяўся.

– Нічога складанага, насамрэч, – заўважыў ён ганарыста. – Трохі ўмельства, трохі жывога ўяўлення, трохі музыкі.

– А ты мог бы… – усміхнуўся быў Лель і тут жа асёкся, пачырванеў. Йурай, аднак, зразумеў яго з паўслова:

– Скласці песню пра цябе? – і чмыхнуў насмешліва. – Чалавечыя сыны, – заўважыў ён, – часта жадаюць зрабіцца часткаю песні, каб гучаць і ўражваць нават тады, калі іх кароткае жыццё абарвецца. Адно яны забываюць чамусьці, што самыя цікавыя казкі страшныя, а самыя любімыя песні – з нешчаслівым фіналам.

– Хаця… – лютніст працяў Леля вострым паглядам, уважліва, быццам здымаў з яго меркі. – Можа, аднойчы будуць пець і пра цябе. Адно тады сапраўднае, як пясчынка ў ракавінцы малюска, схаваецца пад бліскучай маціцай. Каб утварыць перліну.

Тут Йурай уздыхнуў і замаўчаў, можа, успомніўшы штось не самае прыемнае, а можа, проста стаміўшыся. Змрок шчыльна абступаў іх вакол, поўны ўздыхаў ветру над пусткамі і халоднага дажджу. Дрыжалі зеленаватыя блікі на маўклівых слупах старой прошчы, і ад таго дрогкага святла падавалася, што змяіныя звівы ў каменнай глыбіні варушацца, сплятаюцца і развязваюцца, зацягваюцца вузламі.

– А чаму ж ты… ад гэтага ўсяго, ад музыкі, ад чараў, ад сілы – сышоў? – спытаў Лель пасля непрацяглага маўчання. І падумаў: «Сам бы, мусіць, што заўгодна зрабіў бы, каб застацца, хай сабе і адным з многіх, усяго толькі нікчэмным спакушаным шарагоўцам».

Йурай павёў плячыма і бязлітасна выправіў:

– Збег, – і з востраю ўсмешкай дадаў: – Бачыш, чалавечае дзіця, у нас ёсць нешта агульнае. І ты, і я, – абодва марна ўцякаем ад уласнага ж ценю.

– Ды не збег я, – пазмрачнеў Лель, сціскаючы яшчэ ліпкія ад мёду кулакі. – Я…

Слова сарвалася з вуснаў як бы само па сабе, цяжкае, страшнае, быццам не сам Лель яго вымавіў, а дакацілася рэхам старэчага каркання па слядах.

– …пачвара.

Йурай ускінуў бровы – недаверліва. Агледзеў суразмоўцу, звузіўшы вочы, прыпыніўся позіркам на Лелевым ценю, што трапятаў за ім у няпэўным зеленаватым святле вогнішча.

– О, бачыў я на сваім вяку жалуды, што выраслі ў стогадовыя дубы, – загаварыў лютніст, дзынкнуўшы завушніцай. – Але такіх пачвараў – не, бадай, не даводзілася.

Вусны Лелю звяло сутаргай – нібы ледзяная ігла прашыла, замыкаючы словы, адбіраючы мову. Злыя слёзы ўскіпалі на павеках, а хрыплае карканне «Праклён, праклён!» – затапіла з галавою, быццам даў нырца ў брудную ваду. І не было як расказаць, не было як вызваліцца. Не было як растапіць ледзяны камяк, што намёртва змёрзся ўнутры. Задыхаючыся ад нявыказаных словаў, што падступалі да горла, Лель мог толькі глядзець, як насцярожана хмурыцца лютніст, як цягнецца – па-над агнём – да ягонай, Леля, растрапанай галавы рукою. Як доўгімі пальцамі падчэплівае ля самай скроні нешта нябачнае, бязважкае – і ўсё-такі існае. Як з высілкам цягне тое нешта на сябе – быццам разгортваючы непадатлівы клубок нітак.

– …зарок на вуснах, – задуменна сказаў Йурай, і Лель, усхліпваючы, глядзеў, не верачы ўласным вачам, як пераліваецца на пальцах музыкі ніць з атрутнага срэбра. – Каб не распавёў пра тое, аб чым гаварыць табе забаранілі.

– Праклён, праклён!.. – каркнула зусім блізка, за колам дрогкага святла ад вогнішча, і цяжкія крылы начной птушкі пагрозліва білі сырое паветра, і полаг уяўнага шатра над прошчаю хіснуўся, быццам нешта спрабавала прайсці праз яго. Леля закалаціла частай дрыготкай. Йурай, які, здаецца, таксама пачуў гэты покліч, угледзеўся ў цемру за каменным колам і выскаліўся драпежнаю, амаль ваўчынай усмешкай.

– Што ж, – прагаварыў лютніст, з гідлівасцю скідваючы з пальцаў ніць чужога закляцця. – Калі ты, чалавечае дзіця, не можаш гаварыць, я стану тваім голасам.

Прагаварыў гэта і стрэліў паглядам, як стралою па-над вогнішчам, зірнуў агністымі зялёнымі вачыма. Прадзіраючыся скрозь насланую немату, скрозь ледзяныя іглы, скрозь знясіленасць, чорныя словы і злавеснае карканне.

Ніці памяці пацягнуліся да гэтага пагляду, апякаючы, успыхваючы балюча і страшна. І зноў была мешаніна з твараў ды постацей, і маленькія сёстры плакалі, і маці працягвала рукі, а бацькаў нож, бліснуўшы, абразаў Лелевы валасы, і тыя гарэлі ў агні разам з таемнымі травамі. І цягнулася зморшчаная рука з доўгімі кіпцямі, і запалы рот пагрозліва шамкаў, заклікаючы, заклінаючы, праклінаючы. І вочы глядзелі адусюль, шэпты разыходзіліся за спінаю. Сорам. Ганьба. Выгнанне.

І балючым апошнім ударам, як нажом пад лапатку, дабіваючы:

– Пачвара!..

– Я бачу, – бязгучна гаварыў лютніст, ценем крочачы за Лелем па няпэўнай сцяжыне памяці. – Я – бачу.

І Лель, застылы, расколаты, пабачыў таксама, як бы адбітак у чужых вачах. Бачыў самога сябе і россып панурых хацін – дробную вёску ў засені гор. Пад саламянымі стрэхамі жылі людзі, земляробы. Усе амаль – рэшткі горнага племені, якое збегла ад вайны і спусцілася ў даліну, шукаючы лепшай долі і ўрадлівых палеткаў. Адваёўвалі зямлю ў векавечнай пушчы, сеялі збожжа. Жылі, як маглі, на беразе халоднай лясной ракі.

Край быў суровы, зімы доўгія, ураджаі няпэўныя – і прыйшла нястача, голад. Таму да разных слупоў на бліжнім раздарожжы, да слупоў, упрыгожаных знакамі, вышыванымі ручнікамі ды бразготкамі, неслі дарункі. Ахвяравалі апошняе, пяклі хлеб, замяшаны на мёдзе і крыві, кленчылі, маліліся пад выцвілымі стужкамі і знямелымі званочкамі.

Ды старыя, горныя яшчэ багі маўчалі. А можа, проста не мелі сілы па гэты бок сіняга хрыбта. А можа, ніколі не мелі сілы.

Тады знекуль з’явілася старая ведзьма, рагана, голас Вялікай Усёмаці. Тая доўга стаяла пад слупамі горных бостваў, углядаючыся ў выразаныя твары і знакі. Трэсла сівымі валасамі, ажно падавалі галасы ўплеценыя ў косы бразготкі, прасцірала рукі, па якіх пляліся выведзеныя на скуры змяіныя знакі. А пасля запэўніла:

– Усёмаці дапаможа, але запатрабуе адплаты, цаны крывёю. Не курынай, не цялячай, але чалавечай.

І спакойна рушыла па сухой траве, цягнучы за сабою, як хвост, цёмны плашч.

– Я бачу, – шапнуў вецер над вухам у Леля.

А той ізноў, агаломшаны, як і ўсе іншыя, стаяў пад разнымі слупамі на раздарожжы. Горы дыхалі бязлітасным холадам, і бліскала нясцерпнаю беллю ледзяная шапка на магутным піку Буй-тура. Такою ж нясцерпнаю беллю ззялі камяні на дзікім беразе лясной ракі. Пясчаны бераг, зарослы альхоўнікам, што калыхаўся на хвалях туманоў, – і рака, жывое срэбра, якое гучала. Ціхі спеў блытаўся ў аеры, плыў над вадою, раствораны ў тумане, падступаў да саламяных стрэхаў па той бок.

– Чары там, – казала бабуля, сплёўваючы цераз плячо. На дзікі бераг не хадзілі – ды і, зрэшты, патрэбы не было ў вусцішных камянях ды лапіку шорсткай травы між імі.

– Я бачу, – напявала рачная вада.

Горныя боствы, дзікія, абымшэлыя, дрымучыя, не дапамагалі, адступіліся, кінулі былое апякунства. А вось рагана дапамагала – вылівала дзіцячы спалох, выганяла ліхаманку, здымала з жывёлы сурокі, а з жыта – заломы. І таму рагане верылі, таму прынялі яе Ўсёмаці і названую цану, якой б высокаю ні была.

А цана была: чалавечае дзіця. Дачка, народжаная пад маладзіком, не старэйшая за шэсць год. Усяго адно дзіця дзеля выжывання ўсіх, хіба гэта многа? І земляробы ў вёсцы на беразе ракі, параіўшыся, ахвотна пагадзіліся: сапраўды, нямнога.

Але дзіцем тым была Лелева пяцігадовая сястра, самая меншая.

Таму горка плакала маці, і плакалі сёстры, і бацька, хворы, душачы кашаль, стаяў на парозе, бяссільна апусціўшы спрацаваныя рукі. Замест бацькі Лель мусіў у чоўніку перавезці малую праз лясную раку – і там пакінуць у траве між белых камянёў, пакінуць дзіця са старою раганай.

І Лель адвёз. Сцяўшы зубы, вынес з хісткага чоўніка сонную малую, загорнутую ў бацькаў плашч, паклаў на траву, крануўшыся русай галавы дрогкімі вуснамі. Пасля пайшоў, не абарочваючыся, назад, туды, дзе на мокрым пяску адпачываў човен. І кожны крок быў цяжкі, і кулакі сціскаліся бяссільна. Хіба з усёмагутнай Усёмаці варагаваць? З той, што дае сваёй рагане сілу лекаваць і людзей, і жывёлу, і саму зямлю?

Сястра, мусіць, прачнуўшыся там, у цемры, між вусцішных каменных слупоў, спужалася і заплакала, паклікала яго па імені. І Лель не стрываў – вярнуўся.

Пабачыў над дзіцем рагану, скурчаную, страшную, з пачарнелым тварам. Пабачыў вузлаватыя рукі, спярэшчаныя змяінымі ўзорамі, рукі, якія драпежна цягнуліся да русай галавы. Сястра плакала і клікала на дапамогу, а таму Лель, не вагаючыся, схапіўся за бацькаў жалезны нож на поясе. І, засланіўшы сястру сабой, ударыў пачвару па адной кіпцюрыстай руцэ – ажно лінула цёмная кроў на белае цела каменя. А рагана закрычала, запрарочыла, праклінаючы, і нешта цяжкое і касматае абрынулася зверху, прыціснула да роснай травы, так што не варухнуцца было.

Пясчаны бераг паплыў, быццам човен, па цёмнай вадзе, а Лель, поўны жаху і вусцішных водгаласаў, бег прэч. Бег на чатырох касматых лапах цераз ваду, цераз поле, бег пад тонкім сярпом нованароджанага маладзіка. Узрадаваўся быў, пабачыўшы сваю хату, але радасць вырвалася знутры мядзведжым бурчаннем, і маці, што з ліхтаром чакала ягонага вяртання на ганку, закрычала, толькі пабачыўшы яго. Тады ён зноў бег, бясконца блукаў па цемры, дзёр кіпцюрамі ствалы гонкіх хвояў у пракаветнай пушчы, ад ярасці і адчаю рваў магутнымі лапамі зямлю, падымаючы ўверх зжоўклую ігліцу. Ноч цягнулася і цягнулася, як смала, як мёд, а пасля Лель, стомлены і бегам, і адчаем, праваліўся ў трызненне.

Прачнуўся і доўга глядзеў на ўласныя рукі, падраныя і брудныя, без звярыных кіпцяў, не аброслыя поўсцю. Глядзеў, вачам не верачы, упэўніваючы сябе, што проста пабачыў кашмарны сон, які цяпер скончыўся. Але калі прыцягнуўся дамоў, сустрэў змрочныя позіркі і падціснутыя вусны. Маці зноў плакала і ўпотай сунула яму, знямеламу, дарожную торбу. А бацька, падступіўшы, загадаў апусціцца на калені і, забраўшы Лелевы валасы, па прынесеным з гор даўнім звычаі, заплеценыя ў косы, абрэзаў іх у два ўдары.

Гэта быў – канец. Валасы абразалі памерлым, што скончылі свой жыццёвы шлях, або здраднікам, якім лепей было б і не жыць. Лель, апусціўшы галаву, плакаў моўчкі: горкія словы, што круціліся на языку, не маглі прагучаць, толькі выліваліся з яго слязьмі.

– Прэч, – сказалі яму, і голас старой раганы дамешваўся да галасоў родных і суседзяў. – Пачвара.

Дзін! Гэта музыка шчыльна перапляталася з успамінамі – лёгкі перазвон струнаў. Лель пачуў яго толькі цяпер, калі хвалі памяці адпускалі яго, адкатваліся назад. І гукі, і колеры, і пахі зноў вярталіся, бо зноў вакол былі верасовыя пусткі, напоеныя мядовым водарам, і маўклівае кола камянёў абкружала нябачанае зялёнае вогнішча, і не-чалавек, нахіліўшы галаву, ласкава кратаў струны і рассыпаў, быццам перліны, звонкія, строгія, патрэбныя словы.

Дождж аціх, над каменнымі ікламі пагорка ўспыхвалі бляклыя зоры, а цемра за колам зеленаватага святла дыхала зябкаю сырасцю. Лель, скаланаючыся, глядзеў на лютніста, а той, задуменны, асцярожна загасіў гучанне струнаў даланёю і спытаў толькі:

– І… як доўга?

Лель няўпэўнена пакруціў галавой: адлічваць час у яго цяпер атрымлівалася кепска, бо дні і ночы часта дваіліся, праміналі ў звярыным паўзабыцці, беглі, як пясок скрозь пальцы. Месяц, можа, два. Ён ішоў ад Істацкай пушчы сюды, на захад, крочыў чалавечымі нагамі па дарогах і сцежках, бег, калі раптоўна накатваў шал, мядзведжымі лапамі скрозь гушчар. Спачатку – каб проста не заставацца на месцы. Пасля – бо ў адной вёсцы, куды рызыкнуў зайсці, баючыся найперш самога сябе, пачуў пра лясную ведзьму. Тая быццам бы жыве ў лясах на захадзе, за верасовымі пусткамі.

– Казалі, яна і сама чаруе, і чужыя чары здымае, – Лель уздыхнуў. – То я меркаваў… дакладней, спадзяваўся…

– Што адна ведзьма знішчыць праклён, насланы другой, – працягнуў за яго Йурай. Лелю ў ягоным голасе пачулася лёгкае адценне насмешкі, таму ён змрочна засоп. Але, абурана хмурачыся і паглядаючы на лютніста спадылба, не мог не пацікавіцца:

– А ты… ты і сам чаруеш. Можа, ты здолеў бы… развеяць?

Ён не змог дагаварыць: горла звяло сутаргаю.

– Я? – Йурай прыўзняў брыво. – Але ж не я, чалавечае дзіця, ударыў халодным металам па люстэрку Ўсёмаці. Не я праліў кроў у коле святых камянёў. Не, развейваць такія чары толькі табе, самому.

– Але што ж мне рабіць? – з горыччу спытаў Лель.

– Можа, блукаць па дзікіх пустках у мядзведжай шкуры, – нявінна прапанаваў яму лютніст. – Іншы-каторы з чалавечых сыноў, можа, за такое паўжыцця аддаў бы. Мядзведжая моц, звярынае чуццё. Што можа быць лепей? А ўзімку атрымаецца як след адаспацца ў берлагу.

– Пракаветныя пушчы цягнуцца амаль да самага мора, – заключыў Йурай, нявінна ўсміхаючыся. – Станеш блукаць па іх, як сапраўдны ўладар ляснога краю, патроху раствараючыся ў звярыным шале, пакуль нічога ад цябе ранейшага не застанецца. Чым не жыццё, а, чалавечае дзіця?

Лель, пакуль лютніст гаварыў, сцяўся ў камячок, абхапіўшы рукамі галаву. Ані моцы, ані чуцця, ані ляснога ўладарства яму не хацелася. Хацелася жыць, як раней, спакойна і мірна, у хаце на рачным беразе. Без звярыных сноў, без вядзьмарскіх чараў, без змяінага пляцення знакаў на чароўных камянях. Проста жыць.

– Я… не хацеў, – прагаварыў Лель здушана, апраўдваючыся – і сам няўпэўнены, за што менавіта.

Йурай усміхнуўся.

– У тым уся і справа, – заўважыў лютніст. – У тым і справа, што – хацеў ударыць і ўдарыў.

– І не старую ведзьму, чалавечае дзіця. А саму Усёмаці. Раганы – толькі люстэркі, скрозь якія глядзіць Яна.

– …але ж я не ведаў…

– Ды справа не ў тым, што ты ведаў, – Йурай пахітаў галавою, углядаючыся ў агонь. – А ў тым, што здзейсніў. Усёмаці… спрадаўняя, даўно ўрасла ў косткі гэтай зямлі. Яна сама – гэта зямля. Яна помніць вечна. І… помсціць вечна, калі на тое.

Лель схаваў твар у далонях. Кусаў вусны, марна змагаючыся са страхам, і адчуваў, як зацягваецца на ягонай шыі пятля – быццам змяіныя абдымкі.

– То лепш памерці, – глуха сказаў ён.

– О, калі б Яна хацела, – адгукнуўся Йурай, задуменна паціраючы падбароддзе. – Ты б ужо быў мёртвы, чалавечае дзіця. Але ў Яе свае разлікі. На нас усіх.

– Тады… чаго яна хоча? – спытаў Лель, не дужа тым сцверджаннем абнадзеены.

– А вось гэта, нарэшце, добрае пытанне, – Йурай з адабрэннем трасянуў валасамі, так што дзынкнула доўгая завушніца.

Лель пачухаў патыліцу. Шчыра сказаць, ён праз усе свае сямнаццаць год не дужа верыў у старых горных багоў, малітвам да якіх яго вучылі з маленства. Не верыў, хаця разам з бацькамі, кіруючыся звычаем, і падносіў да разных слупоў на раздарожжы абавязковыя прынашэнні. Ён не верыў і ў гэтую вусцішную Усёмаці, хай старая рагана і вымагала ад людзей многае ў імя свайго боства. Але ён верыў, не мог не верыць у чары – у тыя, якія бачыў, у лекаванні ды праклёны. А вось пра карані чарадзейства і пра тое, да чаго яны цягнуцца, адкуль чэрпаюць сваю сілу, нават і не задумваўся. Не меў патрэбы.

– То… мне трэба гаварыць з ёй.

Йурай усміхнуўся.

– Адважнае ты дзіця, – прагаварыў ён. – Жадаеш гаварыць з Той, чыю помсту на сябе наклікаў уласным няведаннем. Але ад твайго жадання тут мала залежыць. Адно ад…

Языкі полымя рэзка выцягнуліся ўверх, рассыпаючы іскры, і лютніст імгненна замаўчаў, недаверліва прыглядаючыся да агню, быццам бачыў там нешта – ці некага – яшчэ. Лель, праўда, нічога, апроч языкоў полымя не заўважыў.

– …а чаго, – Йурай глянуў на Леля. – Чаго ты хочаш, чалавечае дзіця?

Лель скрыпнуў зубамі.

– Хачу застацца сабой, – прашаптаў ён ціха.

Застацца самім сабой, толькі і ўсяго. Калі вяртання да ранейшага жыцця няма, калі ён, Лель, у тым сваім ранейшым жыцці для ўсіх родных і блізкіх памёр, дык хоць застацца самім сабой. Не дзяліць свой розум і сваё цела са зверам.

– Застацца сабой, – задуменна паўтарыў за ім лютніст. Усміхнуўся зноў, але не з’едліва, а сумна, і прамармытаў: – Часам гэта – раскоша недасяжная, дзіця.

– …я толькі хацеў абараніць сястру, – упарта мовіў Лель, і голас у яго здрыгануўся. Ён прыгадаў, што ўсё-такі, як ні намагаўся, – не абараніў. Бо ўсё было марна. Бо малая так і засталася там, у гулкім коле камянёў на сырым рачным беразе, сам-насам з пачварнай старой, з камянямі, з Усёмаці.

Лютніст хмурыўся і глядзеў у агонь.

– Можа быць, – загаварыў ён няўпэўнена. – Можа быць, ёсць спосаб выбавіцца. Можа быць, яшчэ не ўсё страчана. Можа быць, Яна менавіта гэтага і дамагалася. Хто пад месяцам можа ведаць Яе разлікі?

– Адно… – Йурай пытальна зірнуў на Леля. – Што ты, чалавечае дзіця, гатовы аддаць, каб атрымаць жаданае? Каб… застацца сабой?

Лель задыхнуўся, сэрца ў яго прапусціла ўдар. Яму прапаноўвалі дапамогу – упершыню за ўвесь гэты час, пакуль бег ад сваіх, скурчаны пад цяжарам праклёну, пакуль хаваўся па лясах, зрэдку выходзячы да людзей. Гожы твар лютніста, праўда, быў досыць змрочны, і кожнае слова падала ля вогнішча важка, быццам цяжкая кропля начной залевы, і пракатвалася рэхам у каменным коле, і трымцела ў сырым паветры. Быццам спляталіся ў адмысловым малюнку нябачныя ніці.

– Што заўго… – з гарачнасцю выпаліў Лель, але пад позіркам лютніста асёкся, перавёў дыханне і, прадчуваючы нешта нядобрае, асцярожна ўдакладніў: – А… што патрэбна?

– Цана крывёй, – проста адказаў лютніст, і вочы ў яго засвяціліся цьмяным зялёным святлом, зусім як чароўны агонь, што рассыпаў іскры пад самыя зоры. Йурай працягнуў Лелю над вогнішчам свой касцяны нож, і Лелевы пальцы самкнуліся на дзяржальне.

– Ты не адзін з нас, – загаварыў лютніст. – І каб нашыя… каб Яе чары прапусцілі цябе, патрэбнае ахвяраванне. Зарок на крыві, клятва нашаму агню. Такі закон, даўні, як Яна.

– Іначай, – Йурай нахмурыўся. – Калі пойдзеш нашымі сцежкамі без дазволу і без блаславення, так ніколі і не здолееш вярнуцца.

Нож быў на дзіва лёгкі і зручна клаўся ў далонь. Падобны ён быў да ікла і, як звярыны ікол, быў востры, і часта дрыжалі ў паліраваным заточаным лязе надломленыя блікі ад вогнішча. Лель пракаўтнуў шорсткі камяк у горле.

– Над агнём, – цярпліва скіраваў яго лютніст. Лель пасунуўся бліжэй, выцягнуў рукі над вогнішчам і, зажмурыўшыся, правёў нажом-іклам па левай далоні. Балюча не было, і Лель непаразумела глянуў на руку. А там на светлай скуры пазначылася тонкая выгінастая рыса, быццам дадалася яшчэ адна да малюнку на далоні. Рыса набрыняла знутры барваю, пралілася – раз, два, тры – упрост у зялёныя языкі вогнішча. Лель толькі цяпер заўважыў, што гарыць яно без дроваў, быццам само сабою выліваецца з зямлі. Здзівіцца ён не паспеў, бо полымя раптоўна ўздыхнула, амаль як жывая істота. Уздыхнула – і паярчэла, затанчыла весялей.

– А зараз – глядзі, – строга загадаў Йурай. І Лель, выпусціўшы нож у траву, паслухмяна глядзеў у агонь – а можа, папросту не мог адарваць вачэй ад вогненнага танцу. Ува ўспышках, у іскрах, у мільгаценні і ззянні бачыліся звівы агромністага змяінага цела, і па гэтым целе, як па дарозе, высланай зеленаватымі вогненнымі лускавінамі, Лель пакрочыў, спускаючыся глыбей і глыбей.

І там, у мулкай няўстойлівай глыбіні нешта варухнулася, так што змяіныя звівы выгнуліся і некуды сышлі з-пад ног. Лель падаў, увесь ахоплены полымем, і бачыў, як насоўваецца бліжэй і бліжэй пагрозлівы касматы цень. І, разявіўшы страшную пашчу, звярыны цень праглынуў яго з галавою.