Пасля курсаў мне асабліва добра працавалася, я навучылася выступаць, у верасні і кастрычніку мала была ў Антопалі, ездзіла па раёне, праводзіла сходы. Я была заўсёды пры грашах, задаволеная пасадаю, хораша апранутая, і ганарылася, што працую на адказнай партыйнай працы. Усё гэта адышло беззваротна. Больш мяне няма, вашай дачкі і сястры. Нагаварыў на мяне нейкі каварны вораг, ачарніў нявінную душу. Пагубіла мяне мая наіўнасць, маўчанне і асабліва асяроддзе, у якім я знаходзілася і не адпавядала яму.

Выбіраю смерць, каб не трываць недавер і пагарду. Як хочацца жыць і працаваць! Да курсаў я гэтак не ўмела.

Родныя мае, мілыя, ці адчуваеце вы, як мне зараз цяжка ў прадсмяротны час, балюча, жудасна? Ноч на 7 лістапада не спала, думала пра вас.

Перад смерцю пакідаю вам свой запавет: усімі сіламі падтрымлівайце савецкую ўладу, разлічвайцеся з усімі дзяржпастаўкамі і падаткамі своечасова. Калі будзе створаны калгас, адразу туды ўступайце. Савецкая ўлада моцная. Нікому не кажыце пра прычыну маёй смерці. Што яшчэ вам сказаць? Ужо нагаварылася з вамі досыць. Жадаю вам усяго найлепшага ў вашым жыцці, працы, абдымаю і цалую апошні раз. Шмат не плачце. Пахавайце побач з мамай. Надзеньце на мяне аксамітную сукенку, чорныя панчохі, пакладзіце ў труну шэрую вязаную кофтачку. З глыбокаю павагаю і сардэчнаю любоўю – ваша дачка і сястра Клаўдзія. Прывітанне ўсім родным і знаёмым.

7.11.1946 г.».

15

Юля чытала старонкі лістоў і ўяўляла, што перажыла маладая Клаўдзія Міхайлаўна паўсотні гадоў таму. Ад спачування да гэтай шчырай і светлай жанчыны яна так расхвалявалася, што, здавалася, уласныя няшчасці і страты адышлі ўбок, стаіліся і не нагадвалі пра сябе. Яна ўздыхнула, паглядзела на супрацоўніцу архіва і спытала.

– Колькі ж у вас такіх спраў захоўваецца?

– Шмат, – спакойна адказала Антаніна Георгіеўна.

– Гэта ж у кожнай папцы занатаваны лёс нейкага канкрэтнага чалавека, загублены лёс. Пра гэта трэба пісаць!

– Мала ахвотнікаў да такой працы. За апошнія пяць гадоў, пакуль я тут працую, вы першая.

– Я толькі журналістка. Ці хопіць маіх здольнасцей на тое, каб напісаць мастацкі твор? Дакументальную аповесць, можа, і выцягнула б, але ж гэта, як вы сказалі, забаронена.

– А вы задумваліся, колькі людзей жыло на свеце да нас? Пра кожнага не напішаш, а нейкі абагулены вобраз можна вывесці.

– Абагулены вобраз? Вы лічыце, што можна скласці маё жыццё і ваша? Але я ж нічога пра вас не ведаю.

– Не, пра мяне не трэба. Я нявартая вашага пяра.

– Вы замужам? – раптам спытала Юля.

– Не.

– Чаму?

– Не атрымалася.

– А мы сапраўды падобныя. Я таксама адна, бо і ў мяне не атрымалася, – сказала Юля. – У вас ёсць бацькі?

– Мама памерла пяць гадоў таму. Бацька жывы, пры мне.

– У мяне таксама мама памерла, але даўно. Бацька ажаніўся другі раз. Сапраўды, нешта ў нас ёсць агульнае, але і шмат рознага. Бадай, нас яднае час. Але ў адным і тым жа часе людзі жывуць па-рознаму. Напэўна, у напісанні гістарычага твора галоўнае – адчуць час, ягоны водар і смак.

Супрацоўніца архіва нічога не адказала, зноў схілілася над кніжкаю. Юля перагарнула яшчэ адну старонку, пачала чытаць і не паверыла ўласным вачам. У чарговым пратаколе допыту Клаўдзія Міхайлаўна прызнавалася, што гэта яна напісала лістоўкі.

«Яе прымусілі ўзяць на сябе віну? Чаму яна гэта зрабіла? Ці яна сапраўды напісала ўлёткі?» – пытанні станавіліся ў шэраг, Юля ўчытвалася ў тэкст і шукала на іх адказы. Ёй было неабходна гэта зразумець, каб напісаць праўду пра жанчыну, якая ўвайшла ў яе жыццё і нават пасля смерці працягвала суіснаваць побач, можа, таму, што на гэты час у дзяўчыны не было побач блізкага чалавека. Бацьку яна тэлефанавала гады ў рады, з мачыхаю наогул пазбягала гаворак. Універсітэцкія сяброўкі разляцеліся хто куды, а новых сардэчных таварышак пакуль не знаходзілася.

Хутка ёй трапіліся дакументы, дзе гаварылася, што Клаўдзіі Мартынюк прапанавалі напісаць нейкі тэкст, які пераканаў экспертаў, што лістоўкі напісаны яе рукою. І тады яна пачала прызнавацца, аднак прызнанні гэтыя не былі падобныя на праўду. І зноў у Юлінай галаве раіліся пытанні: «Навошта Клаўдзія Міхайлаўна гэта зрабіла? Чым выкліканы быў такі пратэст, які нікога ні ў чым не пераканаў, а прымусіў яе стаяць на жудаснай мяжы паміж жыццём і смерцю, а пасля пакутаваць доўгія гады, трываць прыніжэнні, пагарду, адчуваць сябе адрынутаю ад грамадства?»

Журналістка ўчытвалася ў сухія пратаколы і даведкі – адказаў не было. Яна страціла адчуванне часу, але супрацоўніца архіва нагадала ёй, што працоўны дзень заканчваецца.

– Зараз? – спытала Юля.

– Пажадана.

– Шкада. Можна я заўтра прыйду з самага ранку?

– Прыходзьце. Калі ласка.

Юля з жалем загарнула папку, не хацелася з ёю развітвацца. Недзе там, магчыма, у самым канцы ляжыць разгадка таямніцы жыцця Клаўдзіі Міхайлаўны, якую яна, верагодна, нікому не раскрывала. Знаёмства з гэтаю следчаю справаю стала карысным для журналісткі яшчэ і тым, што яна ўпершыню ўбачыла, наколькі далёкі можа быць аповед ад сапраўднага дакумента. Дарэчы, і дакумет можа быць сфальсіфікаваны, а сапраўдная сутнасць справы хавацца недзе між радкамі. Трэба ўмець зразумець яе, паспрабаваць ужыцца ў ролю чалавека, які знаходзіцца пад следствам, а потым прадстае перад суддзёй.

16

На другі дзень Юля прачнулася раней звычайнага і адразу адчула ў душы лёгкі неспакой і нецярплівасць, як здараецца перад пэўнаю важнаю і вельмі жаданаю сустрэчаю. Звычайна яна любіла паляжаць у ложку, абдумваючы, што ёй належыць зрабіць за новы дзень. Сёння ж падхапілася адразу і пачала збірацца ў архіў.

Служачую архіва Антаніну Георгіеўну не давялося доўга чакаць, яна прынесла папку з судовай справай Мартынюк хвілін праз пяць, затое пакойчык, дзе Юля магла працаваць, аказаўся заняты. Архівістка трымала папку ў руках, а Юлі не трывалася разгарнуць яе. Адчуваючы нецярплівасць журналісткі, дзяўчына супакоіла яе:

– Яны хутка выйдуць.

– Нічога, я не спяшаюся, – адказала Юля.

Трое мужчын сапраўды хвілін праз колькі вызвалілі пакой. Дзяўчаты ўвайшлі ў памяшканне, дзе вісела воблака цыгарэтнага дыму. Яны адчынілі дзверы, каб трохі праветрыць, бо акно тут не адчынялася. Юля скінула куртку, паклала яе на крэсла, села за стол, нецярпліва разгарнула папку і ў адным з пратаколаў допыту прачытала тлумачэнне Мартынюк наконт прычыны, якою была выклікана патрэба напісаць і расклеіць лістоўкі. Клаўдзія Міхайлаўна зрабіла гэта, каб прымусіць раённае начальства знізіць памеры хлебапаставак. Гэта было смешнае і наіўнае тлумачэнне. Паколькі Мартынюк сама была з ліку раённага начальства, добра ведала, што памеры падаткаў і паставак прыходзяць з рэспубліканскіх органаў улады. Зразумела, што следчыя не паверылі гэтым тлумачэнням, а таму працягвалі шукаць сярод знаёмых Мартынюк тых сведкаў, якія больш ведалі пра яе мінулае. Ці не звязана яна з бандамі, якія хаваюцца ў лясах і выношваюць планы ліквідацыі савецкай улады? Гэтымі сведкамі аказаліся былыя партызаны. З цікавасцю Юля прачытала ўспаміны партызана Кузьмы Буткевіча, які расказваў, што з прыходам немцаў пачаў хавацца ў лесе, бо быў кандыдатам у члены партыі камуністаў. У 1942 годзе ён далучыўся да партызанскага атрада. З Клаўдзіяй адносіны ў яго былі добрыя, аднак здарылася, што ў час акупацыі солтыс забраў у ягонага бацькі жорны і перадаў цётцы Мартынюк Усціне. Пасля вызвалення Буткевіч пайшоў да гэтай жанчыны і запатрабаваў вярнуць маёмасць, аднак у хуткім часе быў выкліканы на бюро райкама партыі, дзе атрымаў вымову.

Гэты выпадак яшчэ раз пацвердзіў Юлі, што Клаўдзія Міхайлаўна была далёка не наіўная дзяўчына, умела адстойваць свае правы і, магчыма, нават маніпуляваць людзьмі. Удалося ж ёй сабраць бюро райкама і схіліць прысутнае начальства на свой бок. Хаця яна і сама была не апошнім чалавекам у тым кагале, узначальвала ідэалагічны аддзел, стаяла на варце справядлівасці і законнасці. А якое дачыненне да яе меў солтыс? Чаму спрыяў яе цётцы? Зрэшты, у солтыса з цёткаю маглі быць свае добрыя адносіны…

Наступны сведка – камандзір партызанскага атрада Карп Шаш падрабязна апавядаў не столькі пра Мартынюк, колькі пра сутычкі з немцамі, пра партызанскія аперацыі. Толькі напрыканцы, быццам успомніў, для чаго яму прапанавалі напісаць гэтае сведчанне, пачаў апавядаць пра дзейнасць Мартынюк, што яна была партызанскай сувязной, пачынаючы з вясны 1942 года, часта наведвала атрад у Грушаўскім лесе, прыносіла звесткі пра акупантаў і спісы тых людзей, якія пайшлі на службу да немцаў. Дарэчы, падкрэсліў партызан, са сваёй вёскі Зёльнава ніводнага чалавека не выдала. Акрамя таго, Мартынюк стварыла падпольную камсамольскую арганізацыю, у 1943 годзе, калі немцы вывозілі моладзь, 50 чалавек хлопцаў прыйшло ў атрад. Аднак, калі паслалі яе дамовіцца з чэхаславакамі, што былі на службе ў немцаў, у яе нічога не атрымалася. Аповед камандзіра атрада абрываўся на незакончаным сказе, напэўна, працяг быў згублены.

Юля вельмі ўзрадавалася, калі знайшла паміж старонкамі папкі маленькі нататнічак, які належаў Клаўдзіі Міхайлаўне і прагна ўпілася вачамі ў радкі, накрэсленыя алоўкам.

«20.12.1943.

Я склала ліст па-польску, які кампраментуе кіраўніка польскай нацыяналістычнай арганізацыі. Сястра паслала пісьмо па пошце ў жандармерыю. Наша правакацыя ўдалася, гестапа арыштавала яго, больш ён кіраваць не будзе».

Юля некалькі разоў перачытала гэты запіс, на яе павеяла магільным холадам, але яна пастаралася апраўдаць Клаўдзію Міхайлаўну. Напэўна, гэта неабходна было зрабіць, каб нейтралізаваць варожа настроеных людзей, падумала яна і прадоўжыла чытанне. З наступных запісаў цяжка было нешта зразумець, хіба толькі настрой аўтаркі.

«9.03.1944.

Выступалі ў брыгадзе ім. Дзяржынскага. Чаму я на той момант не захварэла?

12. 03.1944.

Я ў страшэнным адчаі. Усё гэта прадчувала. Калі яшчэ раз гэта здарыцца, я не вытрымаю, сарвуся.

9.04.1944.

Гэта ўсё трэба выкінуць з галавы назаўсёды. Так і вырашана. Але колькі для сябе ні вырашай, а ўсё роўна…

9.05.1944.

Адбылося бюро ЛКСМБ. Цэлы дзень ішла ў атрад. Сама не разумею, як гэта магло здарыцца, што я заблудзілася ў лесе. 12 гадзін хадзіла па балоце. У атрад прыйшла толькі а першай гадзіне ночы.

13.05.1944.

Сувязных накіравалі ў падпольныя арганізацыі. Ва ўсіх настрой баявы – хутчэй дабіваць нямчуру. Іду ў Антопаль з лістоўкамі».

Прачытаўшы гэты запіс, Юля міжвольна падумала: «Няўжо Клаўдзія Міхайлаўна настолькі была ўпэўненая ў сабе, што занатоўвала такія звесткі? Хаця, магчыма, на той час немцам было ўжо не да падпольшчыкаў. Фронт каціўся на захад». Журналістка працягвала чытаць далей, адчуваючы сябе няёмка з-за таго, што без дазволу чытала чужыя дзённікавыя запісы. Але ўладальніца іх была ўжо ў іншым свеце, а на гэтым свеце заставаліся толькі асобныя звесткі пра яе, і Юля прагнула іх ведаць. Яна прадоўжыла чытанне:

«15.05.1944.

У Антопалі разам з Аляксеем Здзітаўскім раскідалі лістоўкі каля пастарунка. З ім жа накрэслілі план Антопальскага ўмацавання.

18.05.1944.

У падпольшчыкаў дрэнны настрой у сувязі з арыштамі, пагутарыла, пакінула зводкі саўінфармбюро для распаўсюджвання. Абяцалі да трэцяй гадавіны вайны разгарнуць дыверсійную работу.

9.07.1944.

Прайшла гадавіна, а ў маім жыцці ніякіх добрых змен.

Як цяжка мне на свеце жыць,

Калі няма каго любіць.

Няма сябра, няма з кім падзяліцца сваімі радасцямі і трывогамі».

На гэтым запісы абрываліся. Відавочна было, што для маладой Клаўдзіі асабісте жыццё было важней за падпольную працу і поспехі ў камсамольскай дзейнасці. Напэўна, прычынаю няшчасця і стала яе памкненне знайсці сваё каханне ў мужчынскім асяродку. Але яна была ўжо не дзяўчынка, каб закахацца ў першага сустрэчнага партызана, напэўна, выбірала лепшага з лепшых, відавочна, што на гэтым шляху і ўзніклі перашкоды, якія прынеслі тую жыццёвую катастрофу, якую перажыла Клаўдзія Міхайлаўна. Памкненне быць каханаю і самой кахаць пераважала ўсе іншыя жыццёвыя патрэбы, яно клікала і вяло, прымушала засмучацца, жыць надзеяй і чаканнем незвычайнай сустрэчы з тым адзіным, які пройдзе побач з ёю на працягу ўсяго жыцця. Так думала Юля і адчувала, што хутчэй за ўсё яна ніколі не даведаецца пра сапраўдную прычыну, якая штурхнула Мартынюк на адчайны крок – раскідаць і расклеіць лістоўкі, скіраваныя супраць існуючага рэжыму, бо ёсць варункі, пра якія немагчыма сказаць нават самаму блізкаму чалавеку.

«Чаму падчас першай нашай сустрэчы яна пацікавілася маімі адносінамі з начальствам? – спытала ў сябе Юля. – Нешта ж стаіць за гэтым пытаннем. Уласны вопыт ці нейкая няўдача. Шкада, што я тады не працягнула гэтую гаворку…»

17

Непрачытаных старонак у папцы станавілася ўсё меней. Следства рухалася да завяршэння. Па матэрыялах было зразумела, што следчым так і не ўдалося знайсці людзей, якія разам з Мартынюк складалі б нейкую антысавецкую групоўку, таму страцілі да яе цікавасць і перадалі справу ў суд. Толькі на судзе Клаўдзія расказала ўсё, што адбылося з ёю, пэўна, зразумела, калі тут не здолее абараніць сябе, дык ёй ніхто не дапаможа. Яна прагнула жыць, а турма палохала, пагражала нястачаю, голадам і смерцю. Прызнанне Мартынюк на судзе было занатавана, і Юля ўчытвалася ў яго з вялікай зацікаўленасцю, разумеючы, што не памылілася ў сваіх прадчуваннях. У душах жанчын спрадвечна жыве вялікая прага кахаць і быць каханай, якая даецца ад прыроды, для таго, каб не знікаў чалавечы род. Кожнае слова падсуднай сведчыла пра яе жаданне быць шчаслівай у шлюбе, мець побач чалавека, каханага, адзінага:

«Сакратар райкама партыі Іван Самуілавіч Сіроцін быў маім непасрэдным начальнікам. Я пасля вызвалення ад акупантаў ўзначальвала ідэалагічны аддзел. Неяк само сабою атрымалася, што ён пачаў да мяне заляцацца, аднойчы запрасіў да сябе на кватэру і прапанаваў уступіць з ім у сужыццё. Спачатку я не згаджалася, але мне падабалася мая праца, я баялася яе страціць, таму і згадзілася быць з ім у сужыцці пры ўмове, што пра гэта ніхто не будзе ведаць. Аднак раніцай на другі ж дзень, як гэта здарылася, да мяне падышоў Кедраў, сябар Сіроціна, і стаў дакараць, што з ім, маладым і прыгожым, я не згадзілася жыць, а цяпер буду каратаць ночы са стараватым і лысым Сіроціным. Мне нічога не заставалася, яе стрываць гэтую абразу і трымацца Івана Самуілавіча. Пазней да мяне дайшлі чуткі, што Сіроцін сустракаецца яшчэ і з Вандай Вышанскай. Гэта мне было вельмі непрыемна. Ды прывязаць яго да сябе я не магла. Між тым, ужо ўсе ў Антопалі і нават у маёй вёсцы ведалі, што я жыву з Сіроціным. Я была сакратаром райкама, хацела служыць прыкладам для ўсіх дзяўчат, але атрымлівалася наадварот. Распаўсюджваліся плёткі, што я зусім не ўмею працаваць, а мяне трымаюць у райкаме ў якасці палюбоўніцы Сіроціна.

У хуткім часе прыехала жонка Сіроціна, мне гэта было нялёгка перажыць. Выратавалі мяне курсы партыйных і савецкіх работнікаў у Брэсце, куды я атрымала накіраванне на вучобу. Але і там не мела спакою, хоць вучоба была цікавая. Я прывязалася душою да Сіроціна, сумавала па ім. Таму аднойчы напісала яму ліст. Не ведаю, якім чынам, але гэты ліст знайшлі ў Вышанскай. Напэўна, Сіроцін пакінуў яго там у час аднаго са сваіх візітаў, каб не несці дамоў. Калі я вярнулася ў Антопаль, дык тэхнічны сакратар мне сказала, што маё пісьмо, пасля таго, як нехта забіў Вышанскую, трапіла ў органы дзяржбяспекі. Мяне наогул падазравалі ў забойстве Вышанскай, але ж я ў гэты час вучылася ў Брэсце.

Па вяртанні з курсаў мяне прызначылі на новую пасаду: загадвала жаночым аддзелам. Я пазбягала сустрэч з Сіроціным, ды ў кастрычніку ён сам прыйшоў да мяне і стаў напрошвацца ў госці. Дваццаць шостага кастрычніка я атрымала ліст з маім фотаздымкам, які аднойчы ўзяў у мяне Сіроцін. Фотаздымак быў размаляваны, з выкалатымі вачамі. У лісце жонка Сіроціна мяне называла рознымі брыдкімі словамі, зневажала. Я з цяжкасцю перажывала ўсе гэтыя мітрэнгі. У пачатку лістапада да мяне падышоў капітан дзяржбяспекі Гальмак і прапанаваў уступіць у сужыццё з ім, інакш ён хутка са мной расправіцца, маўляў, быў бы чалавек, а артыкул знойдзецца. Ён таксама жанаты. Я не ведала, як сябе абараніць. Галава мая, здавалася, лопне ад напружаных думак. Мне не было дзе схавацца, не было ў каго шукаць абароны. Успомніла, як сувязною распаўсюджвала лістоўкі. І вырашыла выкарыстаць гэты ж спосаб у барацьбе супраць маіх залётнікаў-катаў. Якраз тады бандыты на хутары забілі прадстаўніка міністэрства Шымава. Усё гэта падштурхнула мяне на пэўныя дзеянні: я напісала сем лістовак, а потым расклеіла і раскідала іх у Антопалі.

На папярэднім следстве я дала ілжывыя паказанні, што мая гаспадыня і суседкі вялі антысавецкія размовы. Гэта я зрабіла ад страху перад караю, якая мяне чакала. Страх – самае пачварнае пачуццё, ён забівае асобу. Яшчэ я сказала следчаму, што пісала лістоўкі, каб абараніць тых людзей, якія не ў стане здаць дзяржпастаўкі і заплаціць падаткі. Гэта таксама няпраўда. Сапраўдную прычыну цяпер вы ведаеце».

Юля адсунула папку, утаропілася ў акно. Яна думала пра тое, якая вузкая і стромка сцежка вядзе да шчасця, як цяжка трапіць у свет, дзе людзі любяць адзін аднаго шчыра і адкрыта, не хлусяць, не падманваюць, не гвалцяць, не здзекуюцца з іншых. Ёй не стала лягчэй ад таго, што яна даведалася праўду, з-за якой Клаўдзія Міхайлаўна апынулася ў халодным Бадайбо, наадварот, зрабілася яшчэ цяжэй ад спачування і адчування няўмення супрацьстаяць мужчынскай агрэсіі і вераломству. З боку Мартынюк гэты адчайны ўчынак быў рэваншам за зняверанасць, хлусню і абразу яе годнасці. Зрэшты, невядомая Вышанская таксама загінула з-за кахання і з-за жадання выжыць у жорсткім і несправядлівым свеце.

Юлі прыгадаўся Барыс, які ўвайшоў у яе жыццё як пераможца, а сам… Каханне, як Бог, існуе толькі для тых, хто ў яго верыць. Крыж, пастаўлены на магіле мёртванароджанага сына, перакрэсліў усе тыя светлыя дні і пачуцці (а яны ж былі!), якія яны пражылі з Барысам. Пражылі і выжылі да рэшты.

Яна міжвольна падумала пра вобразы літаратурных гераінь, на якіх выхоўвалася: самотная Сольвейг, што ўсё жыццё чакала свайго каханага, а ён прывалокся да яе нямоглым старым; ці вар’ятка Асоль, што чакала жаніха на караблі з чырвонымі ветразямі. Так, яна дачакалася, але нічога не гаворыцца пра тое, як было Асолі пасля ў бурлівым моры жыцця. Ці не ператварыўся яе прынц у дзікага монстра? Хто напісаў гэтыя творы? Слабыя мужчыны, няўпэўненыя ў сабе, якія прагнулі, каб іх кахалі проста таму, што яны ёсць на гэтым свеце. А хто гэтага не прагне?

Юля зноў схілілася над папкаю. Чытаючы матэрыялы, ёй няцяжка было ўявіць закрыты суд, куды чамусьці не выклікалі ў якасці сведкаў Сіроціна, Кедрава, Гальмака, якія сваімі паводзінамі і стаўленнем да Мартынюк прывялі яе да гэтай жыццёвай і душэўнай катастрофы. У тым грамадстве не існавала такіх законаў, якія б абаранялі годнасць і правы жанчыны. Дзяржава парупілася толькі пра тое, каб пільна абараняць сябе.