– Адпрацую, пабачыце, сёння да мяне вярнулася надзея.

Юля ўвайшла ў свой рэдакцыйны кабінет, узяла падшыўку газет за леташні год, разгарнула, убачыла нарыс пра Клаўдзію Міхайлаўну Мартынюк і спахапілася: «Столькі часу прайшло, я нават ні разу не патэлефанавала ёй. Як яна?»

Юля дастала з шуфляды нататнік, адшукала патрэбны нумар тэлефона, пазваніла, папрасіла паклікаць Клаўдзію Міхайлаўну. Незанаёмы жаночы голас адказаў, што тут такая не жыве. Журналістка звярнулася ў гарадское даведачнае бюро, дзе ёй паведамілі, што Мартынюк памерла. Гэта навіна растрывожыла, усхвалявала душу, пасеяла ў сэрцы адчуванне віны. Міжвольна ўявілася, што Клаўдзіі Міхайлаўне перад смерцю патрэбна была нечая дапамога, а яна, Юля, нават і не згадвала пра яе. Здараецца роднасць душ не толькі па крыві, але па перакананнях, захапленнях ці аднолькавых поглядах на жыццё. Чамусьці Юля адчувала роднасць з гэтаю немаладою жанчынаю. Што ж для яе можна зрабіць цяпер? Занесці на магілу кветкі? Гэта зрабіць лёгка: у бліжэйшую суботу наведаць дзве магілы: сынаву і Клаўдзіі Міхайлаўны. І ўсё?.. Кветкі хутка завянуць. Памяць пра чалавека не павінна вянуць і засыхаць. Рашэнне прыйшло імгненна: трэба знайсці следчую справу Мартынюк і расказаць яшчэ раз пра гэтую жанчыну.

Юля зноў пайшла да рэдактара і папрасіла напісаць заяву ў абласное ўпраўленне Камітэтата дзяржаўнай бяспекі з просьбою дазволіць ёй пазнаёміцца са справаю Клаўдзіі Міхайлаўны.

– Сёння не змагу, а заўтра падрыхтую гэты дакумент, – паабяцаў рэдактар. – Але ж для таго, каб працаваць у архіве, трэба шмат часу.

– Часу ў мяне дастаткова. Вы ж ведаеце, я зноў адна.

– Нічога, Юля, трымайся. Свет вялікі. Добрых людзей шмат, – спачувальна ўсміхнуўся рэдактар. Твар у яго быў чырвоны і лагодны, як пірог, які толькі што дасталі з печы.

Юля ўсміхнулася ў адказ, а сама падумала, што Мікалай Ігнатавіч, напэўна, ужо прычасціўся з самага ранку са свайго запаветнага сейфа рытуальнымі ста грамамі каньяку ці гарэлкі. На шчасце, на адносінах да калег, гэта адмоўна не адбіваецца.

– Клаўдзія Міхайлаўна для мяне была душэўна блізкім чалавекам. Я нават не ведаю што, але нешта звязвае яе са мною. У мяне ёсць патрэба вывучыць яе лёс, няхай па следчых і судовых матэрыялах. Гэта ж лёс цэлага пакалення людзей, якія перажылі жахі таталітарнага рэжыму.

– Добра, вывучайце, але не забывайце пра свае службовыя абавязкі.

– Газета для мяне – справа святая і першачарговая, – адрапартавала Юля.

– У такім разе выконвайце рэдакцыйнае заданне: сёння а дванаццатай гадзіне адчыняецца новая крама «Разумныя рэчы». Трымайце запрашальны білет, – рэдактар пасунуў да Юлі па стале паперыну.

– Дзякую за давер.

– Чакаю цікавы рэпартаж.

– Будзе зроблена. Да заўтра, – адказала Юля.

Яна вярнулася ў кабінет, узяла дыктафон, паглядзела на гадзіннік. Да адкрыцця крамы заставалася яшчэ цэлая гадзіна. Вырашыла не садзіцца на тралейбус, а прайсціся пешкі, хоць і разумела, што хадзіць па вуліцы з інтэнсіўным транспартным рухам – шкодзіць здароўю. Аднак хутка зразумела, чаму ёй захацелася прайсціся. На вуліцы Маскоўскай таксама зацвілі некалькі каштанаў. Ад летняй гарачыні і шкодных выкідаў лісце апала, тырчала голае вецце, але на асобных галіна распусціліся новыя, восеньскія, кветкі і светла-зялёная кволая лістота. Гэта не было буйнае квітненне, як вясной. Кветкі былі сціплыя, затоеныя, быццам разумелі, што робяць нешта недазволенае, але ўпарта цвілі ў акружэнні сухога лісця і калючых зялёных шарыкаў-пладоў. Гледзячы на гэтае хараство, Юля міжвольна падумала: «Прырода падказвае мне, што нават у самых неспрыяльных умовах трэба выжываць і выконваць сваё прызначэнне…»

Раптам на адной бязлістай галіне, якая навісала над праезджай часткай вуліцы, дзяўчына заўважыла маленькае гняздзечка. Нейкая безразважная птушачка адважылася звіць сабе ўтульную хатку пад рыканне тысяч машын, якія дзень і ноч праносіліся міма. Няўжо ёй удалося вывесці тут птушанят і паставіць іх на крылы? Пра гэта цяпер ніхто не даведаецца. Гняздо было пустое. Аднак можна павучыцца мэтанакіраванасці птушкі, якая закладзена ў інстынктах. На жаль, чалавек, які цалкам падпарадкуецца інстынктам, ператвараецца ў жывёлу, хоць яму дадзены душа, дух, пачуцці, эмоцыі, памяць, розум, якімі ён кіруецца ў жыцці. Варта здрадзіць сваёй сутнасці, і жыццё ператвараецца ў пекла, бо можна падмануць каго заўгодна, толькі не ўласную душу.

Каля крамы сабраўся натоўп цікаўных людзей, якія прагнулі першымі ўвайсці ў памяшканне. Папярэдне рэклама паведаміла, што наведвальнікаў чакаюць нейкія прыемныя сюрпрызы. Сярод некалькіх міліцыянераў, якіх прыслалі сачыць за парадкам, Юля ўбачыла Барыса. Нянавісць і агіда варухнуліся ў яе сэрцы. Не хацелася сустрэцца з ім твар у твар. Яна спынілася каля кіёска і, зводдаль назіраючы за крамаю, пачала чакаць пачатку цырымоніі адкрыцця. Калі на прыступкі выйшлі прадстаўнікі гарадской улады і гандлю, Юля, стараючыся не трапіць на вочы Барысу, улілася ў натоўп, уключыла дыктафон. Разам з людзьмі увайшла ў памяшканне, паназірала, як першаму наведвальніку ўручылі кававарку, прайшлася па гандлёвай зале, з задавальненнем агледзела бытавую тэхніку з выдатным дызайнам. Рэчы прываблівалі зрок, радавалі, здзіўлялі. Нечакана перад ёю ўзнікла постаць Барыса.

– Добры дзень, каханая, – сказаў ён ціха.

Яна нічога не адказала, рэзка павярнулася і пайшла да выхаду. Ён паспрабаваў затрымаць, яна вырвалася з ягоных абдымкаў і кінула пагрозліва:

– Адчапіся, бо ўчыню сварку!

– Паслухай, ты ж мая жонка!

– Ненавіджу цябе! А развод будзе! Не турбуйся. У мяне проста яшчэ рукі не дайшлі, – сказала яна і пабегла да дзвярэй.

Сэрца яе калацілася, усё ў сярэдзіне напялася і дрыжала, быццам гатовае абарвацца. Бадай, гэта не былі ўжо ні нянавісць, ні каханне, а парушаная раўнавага, здабытая ў выніку перажытага невыноснага душэўнага болю і самоты. Хацелася хутчэй даехаць дамоў, застацца адной. Яна спыніла маршрутнае таксі і праз дзесяць хвілін была ўжо дома. Узяла чайнічак, падораны Клаўдзіяй Міхайлаўнай, усыпала жменю заваркі, заліла кіпнем, пачакала пакуль настоіцца, наліла сабе гарбаты, панюхала, пакаштавала і падумала, што ў гаспадыні заварніка напой атрымліваўся больш духмяны.

12

Праз некалькі тыдняў Юлі патэлефанавалі з КДБ і сказалі, што яна атрымала дазвол на тое, каб вывучыць справу Мартынюк Клаўдзіі Міхайлаўны, але папярэдне трэба дамовіцца з супрацоўніцай архіва Антанінай Георгіеўнай Кашырынай пра канкрэтны дзень і час. Гэтая вестка вельмі ўзрадавала журналістку. Яна неадкладна пазваніла супрацоўніцы і ў той жа дзень па абедзе накіравалася ў архіў.

Малады чалавек, які сядзеў на вахце, сам выклікаў па тэлефоне служачую архіва і сказаў Юлі трохі пачакаць. Яна села ў адно з крэслаў, што стаялі каля сцяны, і пачала назіраць, як снуюць туды-сюды па калідоры маладыя мужчыны, падымаюцца і спускаюцца па лесвіцы, адны вітаюцца з вахцёрам за руку як з даўнім знаёмым, іншыя, мінаючы яго, паказваюць пасведчанні. Журналістцы ўсе яны ўяўляліся сакрэтнымі агентамі, якія незаўважна ходзяць па вуліцах, прыслухоўваюцца да гаворак людзей, а потым робяць нейкія высновы пра стан грамадства. Зрэшты, падумала яна, і журналісты займаюцца тым самым: сустракаюцца з людзьмі, робяць свае высновы і пішуць у газету, кожны працуе ў меру сваіх здольнасцей.

Да Юлі падышла невысокая худзенькая дзяўчына з тонкімі рысамі твару, якія бываюць у адухоўленых асоб, ці ў тых, хто перажыў у жыцці вялікую страту, ветліва ўсміхнулася і запрасіла ў пусты пракураны пакой, дзе стаялі стол і два крэслы. Юля агледзела гэта няўтульнае памяшканне і міжвольна падумала, што, напэўна, тут сакрэтныя супрацоўнікі сустракаюцца са сваімі апекунамі і расказваюць пра розныя таямніцы.

Дзяўчына паклала перад журналісткай не вельмі тоўстую папку і сказала:

– Калі ласка, чытайце, але гэтыя дакументы нельга выкарыстоўваць у публікацыях.

Такое папярэджанне трохі збянтэжыла Юлю, аднак, паколькі для яе было зараз самым важным дазнацца пра сапраўдныя факты з жыцця Клаўдзіі Міхайлаўны, яна пайшла на кампраміс:

– Добра, я выкарыстаю іх для напісання мастацкага твора.

Юля раскрыла папку і пачала чытаць следчую справу. Нейкі маёр Макавеяў паведамляў, што ён разгледзеў матэрыялы па антысавецкай дзейнасці Мартынюк Клаўдзіі Міхайлаўны, 1915 года нараджэння, з вёскі Зёльнава Антопальскага раёна, з сялян-сераднякоў, беларускі, адукацыя – чатыры класы, члена ВКП(б), былой сувязной партызанскага атрада імя Кірава, з верасня 1943 да студзеня 1944 – сакратара падпольнага Антопальскага РК ЛКСМБ, партработніка, і знайшоў, што ў ноч на 6 лістапада 1946 года ў райцэнтры, горадзе Антопалі, былі раскіданы і расклеены лістоўкі тэрарыстычнага зместу ў адрас кіраўніцтва партыйных і савецкіх устаноў. У здзяйсненні гэтага акта падазравалася вышэй згаданая Мартынюк і, маючы на ўвазе, што яна можа ўхіліцца ад суда і следства, кіруючыся артыкулам 145 і 158 КПК БССР прынята рашэнне ўзяць яе пад стражу. Ордэр на арышт № 2565 ад 10.10.1946 года выдадзены супрацоўніку таварышу Шубіну для правядзення арышту і вобыску.

Юля была здіўлена і ўражана прачытаным. Што гэта? Сфабрыкаваная справа? І навошта Клаўдзіі Міхайлаўне спатрэбілася пісаць нейкія лістоўкі, калі яна займала важную пасаду ў раёне. Лухта нейкая! Яна паглыбілася ў чытанне справы.

Далей прыводзіўся акт вобыску, дзе ў шаснаццаці пунктах пералічваліся асобныя рэчы арыштаванай, якія зацікавілі супрацоўнікаў органаў бяспекі, у тым ліку былі пашпарт, два медалі «Партызану Айчыннай вайны» і «За перамогу над Германіяй», ордэн Чырвонай зоркі, ордэнская кніжка і грашовыя купоны да яе, пасведчанне аб заканчэнні курсаў партыйных і савецкіх работнікаў, фотаздымкі і лісты, праўда, нічога з гэтых матэрыялаў да справы не было падшыта. Юля спытала ў служачай архіва, дзе могуць быць гэтыя рэчы. Тая ў адказ толькі паціснула худзенькі плячамі і схілілася над нейкай кніжкай. Відаць, ёй не дазваляецца шмат размаўляць з наведвальнікамі ці, можа, характар такі нелюдзімы?

– Як вам працуецца тут, сярод мужчын? – спытала Юля.

– Звычайна.

– Не чапляюцца?

– Яны наіўныя, як дзеці. Няварта іх успрымаць усур’ёз! – дзяўчына ўсміхнулася, махнула рукой. Відаць, яна прыстасавалася да працы тут і даражыла ёю.

– Работнікі такой установы не могуць быць наіўнымі, – заўважыла Юля.

– Усе мы развіваемся аднабакова. Нешта ў нас выдаецца, нешта западае, у нечым мы майстры, у нечым – няздары.

Юля паглыбілася ў чытанне пратаколу допыту, дзе рукою Клаўдзіі Міхайлаўны было напісана паведамленне пра той дзень пятага лістапада 1946 года, калі на яе звалілася вялікае гора: «Я прыйшла дамоў з клуба, куды заходзіла паслухаць радыё. На кватэры, дзе я здымала пакойчык, у гаспадыні былі госці: хлопец і дзяўчына. Я павіталася і пайшла ў свой пакой, дзе пачала чытаць матэрыялы для даклада па працы сярод жанчын. З-за дзвярэй чуўся смех і гаворка. Гэтая гамана мне замінала засяродзіцца на чытанні. Я прыслухалася і пачула наступнае: “Англія і Амерыка хутка заваююць Савецкі Саюз”. Здаецца, гэтыя словы прамовіла дзяўчына, якая гасцявала ў доме гаспадыні. Паколькі працаваць было немагчыма, я вырашыла скарыстаць вольны час для таго, каб памыць бялізну. Узяла вядро, пайшла да калодзежа і раптам убачыла, што на сцяне дома, дзе жыў суддзя таварыш Тараканаў, прылеплена лістоўка. З акна падала святло, я прачытала тэкст контрэвалюцыйнага зместу, сарвала і ўзяла з сабою. Зачарпнула вады, прыйшла дамоў, паказала лістоўку гаспадыні, спытала, хто гэта мог зрабіць, але адказу на гэтае пытанне не атрымала. Калі памыла бялізну, пайшла да таварыша Тараканава, расказала пра лістоўку. Ён узяў паперку і накіраваўся да маёра дзяржбяспекі Войкава, а я вярнулася дамоў. На другі дзень а дзясятай гадзіне я прыйшла на працу ў будынак насупраць РК КП(б). Пабыла 20 хвілін і вырашыла заявіць у органы дзяржбяспекі пра тых гасцей, што ўчора былі ў гаспадыні, зайшла ў райвыканкам да сваёй добрай прыяцелькі Косцікавай і прапанавала ёй прайсціся па горадзе. Гаварылі мы пра масавыя мерапрыемствы, якія рыхтаваліся да свята Кастрычніцкай рэвалюцыі. На зваротным шляху Косцікава падняла чатыры ці пяць лістовак, у якіх былі пагрозы партыйным работнікам у тым ліку і мне. Гэтыя паперкі мы занеслі маёру Войкову».

Далей было запісана пытанне, пастаўленае следчым: «Хто мог выказваць пагрозы ў ваш адрас?» На яго Мартынюк адказала так:

«Асабіста мне ніхто не пагражаў, але мая сястра Надзея, якая жыве ў вёсцы Зёльнава, перадавала выказванне Аліфярук Веры, быццам я стала зусім не нашай дзяўчынай, таму што скончыла савецкую вучэльню і цяпер буду на ўсіх пісаць даносы. Між тым, сама Аліфярук – дачка кулака, у 1942–1943 гадах яна вучылася кравецкай справе ў Антопалі, да яе часта наведваліся паліцаі, адзін з іх – Бортнік – з’ехаў з немцамі. Цяпер яна працуе тэлефаністкаю. Наогул, думаю, што гэтыя лістоўкі магла распаўсюдзіць тая дзяўчына, што прыходзіла да маёй гаспадыні. Ды і сама гаспадыня не раз выказвала сваю незадаволенасць пастаўкамі, якія абавязана была плаціць».

Да пратаколу допыту прыкладаліся лістоўкі, на якіх друкаванымі літарамі было напісана: «Смерць савецкім заправілам – прыгнятальнікам народу», «Смерць камуністам-фашыстам! Смерць здрадніцы Мартынюк».

Юля прачытала цыдулкі, ёй здалося, што гэта правакацыі і яна звярнула да работніцы архіва з абурэннем:

– Паглядзіце, ці ж гэта почырк Мартынюк?

– Следчым і суду відней, я толькі архіўны работнік, – адказала Антаніна.

Юля перагарнула старонку, убачыла пісьмо Клаўдзіі Мартынюк да Сіроціна, прабегла яго вачамі і сказала:

– Вось і Сіроціна яна пераконвае ў сваёй невінаватасці. Гэтыя падзеі ледзь не давялі яе да самагубства.

– Рэдка які злачынец гатовы адразу прызнацца ў здейсненым, – усміхнулася Антаніна. – Спрацоўвае інстынкт самазахавання.

13

Пісьмо Клаўдзіі Мартынюк да Сіроціна:

Іван Самуілавіч!

Вырашыла напісаць вам перадсмяротны ліст. Учора мяне выклікалі ў органы дзяржбяспекі і вельмі доўга дапытвалі. Мне здалося, што мяне падазраюць у распаўсюджванні лістовак. Іван Самуілавіч, якая згубная памылка, які жах! На допыце т. Лыжкін сказаў мне, што органы дзяржбяспекі не падманеш, а ў мяне валасы на галаве падняліся дыбам, значыць, лічаць, што падманваю, кажу няпраўду. Клянуся, Іван Самуілавіч, чысцінёй нашай партыі, нашых правадыроў, што я ў гэтай справе зусім не вінаватая. Я нічога не ведаю. Я вельмі ганарылася сваёй пасадаю, партыйнасцю і самааддана служыла Савецкай уладзе. У час нямецка-фашысцкай акупацыі я з вялікаю рызыкаю для ўласнага жыцця і жыцця маёй сям’і выконвала ўсе даручэнні партызанаў, узначаліла падпольны райкам камсамола, накіроўвала моладзь у партызанскія атрады і цяпер працую, наколькі хапае сілы. Займаюся самаадукацыяй, каб умець выступаць і весці гутаркі з людзьмі. Я даражыла гэтым жыццём. І раптам трапіць пад падазрэнне да сваіх. Інструктар Дробкіна мне сказала, што і ў Расіі было шмат такіх выпадкаў: пакуль знойдуць вінаватага, дык пасадзяць пяць нявінных. Калі мне сказалі, што органы не падманеш, я адразу згадала гэтыя словы, і мяне ахапіў жах за мой далейшы лёс. Я вырашыла скончыць жыццё самагубствам. А як хацелася жыць, працаваць на пяцігодку!

Жадаю Вам, Іван Самуілавіч, поспехаў у працы і жыцці. Асабліва жадаю поспехаў у выкананні Сталінскай пяцігодкі, як бы хацелася ўбачыць СССР у 1950 годзе.

Мне ўсяго трыццаць адзін год, і праз нейкую паскуду (прабачце) я так пакутую і паміраю! Родны Іван Самуілавіч, я ж зусім ні ў чым не вінаватая, нікога не ведаю з ворагаў, ні з кім не маю сувязі. Разумею, што напружанне ў нашым раёне вялікае, банды рабуюць крамы, забіваюць партыйных і савецкіх работнікаў, але ж няўжо Вы можаце ўявіць мяне ў іх шэрагах? Я ж так любіла сваю Радзіму і савецкую ўладу. Спытайце, як я працавала ў падполлі ў т. Хромавай, Шаша, Кедрава.

З глыбокаю павагаю і сардэчным прывітаннем – К. Мартынюк. Мне хочацца, каб вы помнілі мяне. Невінаватая адыходжу з жыцця.

14

З гэтага ліста Юля зразумела, што Клаўдзія Міхайлаўна сапраўды ў той момант стаяла на мяжы самазабойства. Крыўда на бессардэчных людзей за несправядлівае абвінавачванне патрабавала пратэсту. Адзінае, што яна магла зрабіць, знішчыць сябе, каб застацца нямым дакорам сваім катам.

Журналістка ўявіла маладую Клаўдзію, яе страх і сорам перад няпраўдаю, якая раптам абрынулася невыносным цяжарам на яе душу, зрабіла нямоглаю, гатоваю развітацца з жыццём. Ад шчырага спачування Юлі стала цяжка дыхаць, як тады, калі яна стаяла над магілаю сына, быццам яшчэ адну страту перажыла ў жыцці. Але яна перасіліла сябе і перагарнула яшчэ адну старонку, дзе прачытала яшчэ адзін ліст Клаўдзіі Міхайлаўны. Гэта быў адчайны і безнадзейны крык душы:

«Дарагія тата і сястрычка Надзя!

Хачу паведаміць наступнае: мне вінная 300 р. цётка Усціна і ў маёй радыёле схавана 460 р., на ложку ляжаць 2 прасціны і 2 коўдры, астатнія мае рэчы вы ведаеце. Дарагая, адзіная мая сястрычка, насі іх на здароўе. Адрэз на паліто завязі ў Кобрын да Станіславы, няхай пашые табе, будзеш насіць ды мяне згадваць. Туфлі мае табе будуць па назе. Я нікому нічога не вінаватая. Мяне спасцігла вялікае гора – падазраюць у распаўсюджванні антысавецкіх лістовак, таму канчаю жыццё самагубствам.

Родныя мае, гэтая падзея для мяне як гром сярод яснага неба. Я ніколі нікому не зрабіла нічога дрэннага. Толькі вы ведаеце мяне, як я за польскім часам хадзіла слухаць радыё з Масквы. А як мы сустракалі Чырвоную Армію! Я арганізавала дзяўчат нарваць кветак, а сама пашыла два чырвоныя сцягі. А ноччу прыйшлі палякі. Вось было страху!

Вы ж памятаеце, калі ўступіла на нашу зямлю Чырвоная Армія, я проста захварэла ад радасці. А потым з галавою пайшла ў грамадскую работу, працавала ў клубе, бібліятэцы-чытальні, стала камсамолкаю. Разам перажылі мы вайну. З 1941 г. я была партызанскаю сувязною, а ў 1943 г. было столькі працы, што ў мяне ногі пухлі ад таго, што даводзілася шмат хадзіць па раёне для збору разведдадзеных. Помню, зайшла ў в. Худлін. Паклікала да сваёй цёткі падпольшчыцу Марыю Хвясюк. Я ёй даверыла распаўсюдзіць лістоўкі сярод моладзі з першым загадам Сталіна. У гэты самы момант у дом увайшлі мадзяры. Марыя збялела і ледзь не выдала мяне. Пры мне быў пісталет. Калі б абшукалі – смерць. А як збірала звесткі і малявала нямецкія ўмацаванні ў Антопалі, як з Аляксеем Здзітаўскім укралі патроны ў паліцая…