Шакирҗан байның кунак бүлмәсе. Зәвыксыз җыештырылган. Диварда зур сәгать. Тимер сандык яки тимер шкаф сыман бер нәрсә уң якта дивар буенда тора. Уртада һәм уң якта ишекләр.
I. Садрый, Сәляхетдин һәм Шәрифҗан.
Садрый. Әгәр дә кычкыра йә карыша башласа – атасыз. Пробка булса да, бүлмәдә бик нык шартлый ул. Кая, бомба булдымы?
Шәрифҗан. «Бомба» га яраклы түгәрәк нәрсә таба алмадым.
Садрый. «Бомба» сыз һич ярамый. Бар, зуррак бәрәңге яки шалкан табып китер.
Шәрифҗан китмәкче була.
Садрый. Шәрифҗан, син аны карага буя!
Шәрифҗан. Ярый. (Чыгып китә.)
II. Садрый һәм Сәляхетдин.
Садрый. Эшне бик пөхтә эшләргә кирәк. Иң беренче, каушамаска кирәк.
Сәляхетдин. Тотылсак – яхшы булмас. Төрмәгә ябулары бар.
Садрый. Кызык син, Сәляхи, Шәрифҗан аның улы. Ә син дустының улы. Җитмәсә, ул сиңа үзенең киявенә караган шикелле карый бит. Төрмәне исеңә дә китермә. Алар, халык теленә чыкмас өчен, үзләре тырышырлар әле. Безнең татар халкы бит семьядагы серләрнең халык арасына чыгуыннан үлемнән курыккан шикелле курка.
Сәляхетдин. Тотылсак – яхшы булмас.
Садрый. Әгәр тотылсагыз, менә нәрсә: Шакирҗан байны куркытыр өчен, юри эшләнгән мәзәк, дип әйтерсез. Мин дә шулай әйтермен. Аннан соң сездә бит чын кораллар булмый. Пугач та бәрәңге. Аның өчен кем сезне төрмәгә япсын? Юк өчен баш ватма. Бүгеннән калдырырга һич ярамый. Юкса Мансур малай килеп эләктереп китәр. Аннан чебиләр безнең кулдан бөтенләйгә ычкынырлар. Ә бу барып чыкса, бөтен дөнья безнеке булачак.
Сәляхетдин. Ә ул куркуыннан үлсә?
Садрый. Кем? Шакирҗан абыймы?
Сәляхетдин. Әйе, йөрәге ярылса?
Садрый. Шакирҗан байның йөрәген ярыр өчен, күкрәгенә туптан атарга кирәк. Ат ите ашаган кешенең һичбер вакыт йөрәге ярылмый, докторлар шулай ди.
III. Садрый, Сәляхетдин һәм Шәрифҗан.
Шәрифҗан (кулындагы түгәрәк нәрсәне күрсәтеп). Булды.
Садрый. Нәрсә, шалканмы? (Түгәрәк нәрсәне карый.)
Шәрифҗан. Юк, ашханәдә өстәлдә камыр тора иде. Шуны эләктердем.
Садрый (кесәсеннән битлекләр чыгарып). Менә сезгә битлекләр. Йә, киеп карагыз әле.
Сәляхетдин, Шәрифҗан битлекләрне кияләр.
Яхшы. Менә париклар.
Кияләр.
Булды, һич танырлык түгел. Шәрифҗан, син Сәлях киемен киярсең. Сәляхка мин кием таптым. Йә, ярый. Йә, чыгып торыгыз. Мин Шакирҗан бай булып торам. Чыгыгыз!
Чыгалар.
Йә, керегез!
Сәляхетдин. Руки вверх!
Шәрифҗан. Мин сандыкны ачармын.
Садрый. Алай булгач, ачкычларны сорарсыз.
Сәляхетдин. Ә бирмәсә?
Садрый. Бер мәртәбә атарсыз.
Шәрифҗан. Моны кая куйыйм?
Садрый. Ишек төбенә куярсыз да бер сәгатьсез урыныңнан кузгалма диярсез.
Сәляхетдин. Ә кузгалса?
Садрый. Кузгалмас. Менә шулай эшне бетереп чыгарсыз да, чүплек базы артындагы ишектән безнең йортка үтеп, акчаны миңа калдырып, үзегез тиз генә Шәрифҗан бүлмәсенә кереп утырырсыз. Шау-шу башлангач та ярдәмгә чыгарсыз. Күп сөйләшмәгез. Бернәрсә күрмәгән дә, белмәгән дә булып күренегез!
Икенче бүлмәдә Шакирҗан байның тавышы.
Шәрифҗан. Әти уянган.
Садрый. Әйдәгез!
Ашыгып чыгып китәләр.
IV. Шакирҗан һәм Габбаса.
Шакирҗан. Болай булса, сез мине тереләй кабергә кертерсез. Кайсы байның асравына марҗа оегы алып биргәнен күргәнегез бар, йә?
Габбаса. Читеге юк бит, атасы.
Шакирҗан. Булмаса, мин гаеплемени?
Габбаса. Соң, бәйрәмдә яланаяк йөрмәс бит.
Шакирҗан. Ә, шулаймыни? Оек алып биргәч, ул ботинка да сорый башлар. Ботинка булгач, биленә каеш даулый башлар. Берәү генә түгел, бер көтү бит алар. Хезмәтчеләрне үзегез аздырып бетерәсез. Ул мокытларга утыз тиенлек күн башмак нигә ярамаган? Соң син үзеңне онытма. Миңа килгәндә, ботинкаң бар идеме? Мөселман кызына марҗа оегы ярамый ул. Хәзер оегын кире кибеткә төшереп бирегез!
Габбаса. Тукта әле, атасы, бәйрәмгә аягына кияргә бернәрсә дә юк бит аның.
Шакирҗан. Минем иске читекне кияр.
Габбаса. Аны дворник Гыйлаҗи картка бирдем.
Шакирҗан. Нәрсә, нәрсә?
Габбаса. Әйе, гаеткә кияр дип бирдем. Ул үзе аны ямамакчы булды.
Шакирҗан. Юк, сез мине чынлап бөлдерергә керешкәнсез, ахры.
Габбаса. Гаеткә киеп барырга бернәрсә дә юк дигәч, биргән идем.
Шакирҗан. Тагын аңар чапан кирәк түгелме? Бәлки, аның сәгате дә юктыр әле? Бәлки, аңар намаз туны да кирәктер? (Гайрәтләнеп.) Кит, ябалак, мут хатын! Күземә күренмә.
Габбаса. Чү, чү, атасы! Газиз көннәрдә генә болай кыланмасана! Алла аның урынына гаип хәзинәләреннән бирер.
Шакирҗан. Бирер, бирер. Тот капчыгыңны. Сиңа гаип хәзинәләр хәзерләп куйган, ди. Хәзер барып алып кайтасы гына бар. Гомерендә гаеттән гаеткә битен юмаган, каткан мужикны шатландырган өчен, Алла сиңа бирде, ди. Бирмәгән ни. Сәдака бирердәй урыннар аннан башка да бик күп. Алла кабул гына итсен. Хәзер барып дворниктан читекләремне алып, асрау кызга бәйрәмдә кияргә алып бир.
Габбаса чыга башлый.
Кара әле, сиңа әйтәм, моннан соң малайларга шикәр урынына кичә алып кайткан кисмәктәге вареньены бирә башлагыз.
Габбаса. Ул эшкә яраксыз бит.
Шакирҗан. Нәрсәсе эшкә яраксыз?
Габбаса. Әчеп, күгәреп беткән бит.
Шакирҗан. Бисмилла әйтеп капсалар, төчер әле. Ул мокытларга ярамаган, ди, тагын. Авылда бит аларга ул да эләкми әле. Кара аны, сиңа әйтәм, бәйрәм дип, күп чәпчемәгез. Быел болай да расходлы ел.
Гөлҗамал керә.
V. Шакирҗан, Габбаса, Гөлҗамал.
Гөлҗамал (тузган аяк киеменнән). Бай абый, Нурмөхәммәт абый килгән. Керергә мөмкинме, ди.
Шакирҗан. Керсен. Әй син, чабаталы бикә, бикәң алып биргән оекны хәзер кибеткә кире төшереп бир. Мөселман кызына марҗа оегы кияргә ярамый. Ул сиңа хәрәм, хәрәм, ишетәсеңме, хәзер төшереп бир. Аның урынына мин сиңа үземнең иске кәҗүл читекләремне бирермен. Аның башлары бераз тузган булса да, балтырлары яхшы. Чын кәҗүл. Бәйрәмгә кәҗүл читек киярсең. Сиңа әйтәм, дворниктан хәзер алып читекләремне Гөлҗамалга бир. Кара син, гөмбә, карап киен. Бар, керсен.
Гөлҗамал бер Габбасага, бер Шакирҗанга карап, яшенә тыгылып чыгып китә.
Корбанлыкка азык бирмәсеннәр. Ике көнне ашамый да торыр әле. Китап шулай куша. Ике көн эчендә чорт та булмас. Сират күпереннән җиңелрәк үтәр.
Габбаса чыга. Нурмөхәммәт керә.
VI. Шакирҗан һәм Нурмөхәммәт.
Нурмөхәммәт (кара сакаллы, ябык). Әссәламегаләйкем!
Шакирҗан. Ни бар?
Нурмөхәммәт. Бай, мин сезгә…
Шакирҗан. Йә, йә, төче телләнмә! Йомышыңны әйт тә эшеңә кит!
Нурмөхәммәт (уңайсызланып). Ун сум акча кирәк иде. Шуны киләсе ай жалованьесы хисабына алдан бирә алмассызмы?
Шакирҗан. Бирә алмыйбыз.
Нурмөхәммәт. Бәйрәм дә килеп җитте. Беррәттән балага да исем куштырмакчы идек. Хатынны да докторга күрсәтәсе бар…
Шакирҗан. Хәерче башыгыз белән… хәерчеләр үрчетергә сезгә чорт кушканмыни? Балагыз минем кушуым буенча тумаган бит. Үзегезне генә туйдырып торуым җитмәгән, тагын балаларыгызны муеныма такмакчы буласызмыни?
Нурмөхәммәт. Сезнең муенга такмыйбыз. Мин жалованье хисабына сорыйм бит.
Шакирҗан. Йә, йә, нәрсәгә әле сезгә бала?
Нурмөхәммәт. Булды инде шунда… Алла биргәндер…
Шакирҗан. Әнә бар, Алла туйдырыр да. Алладан сорамыйсыз. Миңа киләсез.
Нурмөхәммәт. Бай, хатынны докторга күрсәтми һич ярамый.
Шакирҗан. Тукта, хәерче башың белән, шундый зур расходлар тотып, хатыныңны докторларга күрсәтергә син кем? Син бер-бер баймы, әллә мирзамы?
Нурмөхәммәт. Бик каты авырый бит. Менә инде икенче көн бер локма йотканы юк. Докторга күрсәтми һич ярамый.
Шакирҗан. Әй, мәҗүс каныннан яралган бәдәвамнар. Алланың тәкъдиренә ышанмыйча, доктордан ярдәм көткән булалар. Бар, бар, эш калдырып, юк артыннан йөрмә. Ризыгы бетмәгән булса, докторсыз да үлмәс әле. Аллага ышанырга кирәк, Аллага… Синең хатыныңны доктор яратмаган бит, Алла яраткан. Алла үзе хәстәрен дә күрер. Бар, юк артыннан эш калдырып йөрисе булма!
Нурмөхәммәт. Бай, соравымны җиргә салма? Бик кирәк иде. Шуның өстенә энекәшне дә патша хезмәтенә алдылар. Аңар да бераз бирергә кирәк. Бәйрәмгә анысын-монысын аласы килә. Хатын да…
Шакирҗан (бүлдереп). Кара әле, кем, Нурмөхәммәт, синең энеңнең солдатка алынуына мин гаепле түгел. Бу – бер. Икенче, ул солдат булса, патша хәзрәтләре аларны ашата, эчертә, киендерә. Тагын аларга ни кирәк? Бәйрәм дисең икән, үз дәрәҗәңә карап уздырырсың әле.
Нурмөхәмммәт. Өч айдан бирле киемемне тегүчедән ала алмый торам.
Шакирҗан. Ә өстеңдәге киемең нигә ярамаган? Гаеткә бару, – энем, туйга бару түгел ул. Ару-пакь булса, шул җитте.
Нурмөхәммәт. Бәйрәм бит.
Шакирҗан. Булса ни? Бәйрәм дип син тагын: йорт сатып алырга теләмисеңме? Тукта әле, соң син миннән ай саен жалованье аласың бит. Аны кая куеп бетерәсең?
Нурмөхәммәт. Унбиш сумны айга бүлгәч, көнгә илле тиен генә төшә бит ул.
Шакирҗан. Ә соң синең көнгә ун сум, депутат жалованьесы аласың киләмени?
Нурмөхәммәт. Ун сум димим, шулай да бу жалованье азрак шул.
Шакирҗан. Әгәр дә жалованьеңны азсынсаң, без сине тотмыйбыз. Иртәгә үк хисабыңны өз дә, дүрт ягың кыйбла.
Нурмөхәммәт. Унҗиде ел торганны хәзер дә торырбыз инде аны. Тик менә хәзер акча бик кирәк иде шул.
Шакирҗан. Миңа да, энем, акча бик кирәк. Сиңа ун сум кирәк булса, менә миңа иртәгә илле мең сум хәзерләп куярга кирәк. Кая, миңа илле мең сум акча бир дип, синең бугазыңа ябышмыйм бит. Ярый, бар эшеңдә бул. Минем синең белән сөйләшеп торырга вакыт юк. (Үз ягына чыга.)
Нурмөхәммәт, өметсезләнеп, башын аска салып, бераз тора да, башын чайкап, бик кайгылы чыгып китә.
VII. Гыйлаҗ бабай һәм Гөлҗамал.
Шаулашып керәләр. Гыйлаҗ бабайның кулында иске читекләр.
Гыйлаҗ бабай. Биргән, ди, бирми ни, тот капчыгыңны!
Гөлҗамал. Бай үзе әйтте. Гыйлаҗ бабайдагы кәҗүл читек сиңа булыр, диде.
Гыйлаҗ бабай. Бикә үз кулы белән бирде бит. Гыйлаҗ бабай, дога кылып, гаеткә киеп барырсың, диде. Гаеттән соң минем өчен дә, баең өчен дә дога кылырсың, диде.
Гөлҗамал. Бай миңа бикә алдында, кәҗүл читек сиңа булыр, диде…
Гыйлаҗ бабай. Бу кәҗүл түгел ич. Башкасын әйткәндер ул сиңа. Әнә бу кәҗүл түгел.
Гөлҗамал. Юк, юк, нәкъ шул үзе. Әнә башы да сүтелгән. Җир йотсын, бай үз авызы белән шулай дип әйтте. Кәҗүл читек сиңа булыр, диде.
Гыйлаҗ бабай. Гөлҗамал, син, кызым, юкка булашма. Ирләр читеген киеп йөрү сиңа бер дә килешмәс.
Гөлҗамал. Бай шулай диде, кая, бир!
Гыйлаҗ бабай. Ертык ич ул. Синең аны ямарга күнең дә юк.
Гөлҗамал. Бай шулай куша бит.
Гыйлаҗ бабай. Гөлҗамал кызым, әгәр дә бу читекләрне миннән алмасаң, бер ай буена утыныңны ярып ашханәгә ташып куярмын. Сиңа ирләр читеге нәрсәгә ярый? Ә миңа ул гаеткә киеп барырга ярар. Минем аны ямарга күнем дә бар.
VIII. Гыйлаҗ бабай, Гөлҗамал һәм Шакирҗан.
Шакирҗан. Бу ниткән тавыш тагы? Сезгә монда ни кирәк?
Гөлҗамал. Гыйлаҗ бабай читекләрне бирми.
Гыйлаҗ бабай. Бай, мин аларны ямап, гаеткә киеп бармакчы идем. Бикә шулай диде. Минем ямаулык күнем дә бар. Ә ул кыз кеше. Кыз кешегә ирләр читеге килешми.
Шакирҗан. Ә син, мокыт, читекләрне Гөлҗамалга бир.
Гыйлаҗ бабай. Бай, гаеткә киеп бармакчы идем. Минем ямаулык күнем дә бар. Бикә шулай диде. Ямап киярсең, диде. Карт көнемдә, рәхәтләнеп, читек киеп, гает укыр идем. Киләчәк гаеткә кадәр тора да алмам инде. Әйе, ямап, гаеткә киеп барыр идем шул, бай.
Шакирҗан. Гаетне яланаяк укысаң, савабы күбрәк булыр. Пәйгамбәрләр гомер буе яланаяк йөргән. Читекләр Гөлҗамалга кирәк.
Гыйлаҗ бабай. Бай, Алла хакы өчен, миннән алмасана! Минем ямаулык кү… (Яшенә буыла.)
Шакирҗан. Кая, читекләрне бир әле. (Читекләрне алып карый.) Һе, эм-м… боларга баш салдырганда, үземә дә кияргә ярарлык икән әле. Ә, әйе, абыстагыз ялгышкан. Болар үземә кияргә яраклылар икән әле. Әйе, абыстагыз ялгышкан. Ярый, эшегезгә барыгыз.
Гыйлаҗ бабай. Ә читекләр?!
Шакирҗан. Әйтәм бит, абыстагыз ялгышкан, дип.
Гыйлаҗ бабай. Булмыймыни?
Шакирҗан. Киләсе гаеткә кадәр яхшылап хезмәт итсәң, үземнән соң боларны сиңа бирермен. Ә син, кызый, оекларыңны хәзер үк кибеткә кире төшереп бир. Йә, барыгыз, эшегездә булыгыз!
Гыйлаҗ бабай белән Гөлҗамал бер-берсенә карашып торалар.
Гөлҗамал (авыр сулап). Менә сиңа кәҗүл читек. (Чыга.)
Гыйлаҗ бабай. Алай… Гомеремдә бер читек киеп гаеткә барырмын дип тора идем, ул да булмады. Киләсе гаеткә, Алла боерса, киләсе гаеткә. Исән-сау булсак. (Чыга.)
Шакирҗан (читекләрне карап). Балтырлары чибәр әле. Бары баш салдырырга гына кирәк буласы икән.
IX. Шакирҗан һәм Гөлҗамал.
Гөлҗамал (кереп)
О проекте
О подписке