– Мин кешеме, түгелме, ә? Чикин, сволочь, нигә мине хәтерләмисең, ә? Кешене шулай итәләрмени?

– Аракы эчерткән өчен генә танырга тиешме мин? Ну, парин, ә? Әйтәм бит, белмим, дип. Алайса, эчмим. Горур хәерче мин, үтә чыккан гарип булсам да… – Чикин боларны сүз өчен генә әйтә иде. Эчмим, имеш. Альфред күрде инде, аракы өчен анасын да сатар ул, чөнки хәмер тозагына эләккән. Моны үзе аңлап җиткерми генә. Әллә теләмиме? Чикин алай түгел иде, һәркемгә ачык йөзле, шәп егет иде. Альфред яхшы хәтерли, ә ул «юк» дип маташа. Икейөзләнә, үзенә күрә саклану чарасыдыр, шуңа аны гаеп итеп тә булмый. Шулай да монда сәбәп нәрсәдә? Бер сәбәпсез генә берни дә эшләнми. Шайтан алгыры!

– Ярар, бетте, бетте! – диде Альфред.

– Курста русча белмәүче татар малайлары миңа сырыша иде, – диде Чикин. – Рус малайлары белән яшь әтәчләрчә вак-төяк бәрелешеп алуларын тиз туктата идем. Бигрәк тә Бадыйгов белән Алләмов янда бөтерелде. Русча начар беләләр, әмма активистлар, миннән русчага өйрәнәләр. Их, фронтка гына барып җитик, дип, патриот булып гайрәт чәчәләр, үзара бәхәсләшеп китәләр. Минем янга киләләр. Берсендә шулай ачу килгән чак иде, боларның кыланышлары ачуны тагын кабартып җибәрде, телдән әрнүле сүзләр ычкынды: «Пушечное мясо» булырга ашыкмагыз, өлгерерсез!» – дип әйтеп ташладым. Мин нәрсә әйткәнемне фәкать авыздан чыгып колакка кергәннән соң гына аңлыйм. Янда курсантлар бар иде. Отбой булгач, төнге сәгать икеләрдә мине аягымнан тартып уяттылар. Конторага алып керделәр. Анда яңа политрук һәм таныш түгел хәрби кеше утыра иде. Иң элек Бадыйговны чакырдылар, сорыйлар: «Чикин шулай әйттеме?» – диләр. Бадыйгов ярарга тырышып, өтәләнә-өтәләнә әйтте: «Әйе, әйтте, иптәш политрук!» – диде. Алләмов та шуны раслады. Шулай да йөзенә миннән уңайсызлану билгеләре чыккан иде. Бадыйговның йөзе кояштай яктырган, ә Алләмовныкы болыт каплаган кебек караңгыланган иде. Намус дигән нәрсәнең икесендә ике төрле булуын сиздем мин. Тагын бер рус малаеннан сорадылар, ул да ишеткәнен әйтте. Ул чыккач, политрук мине сүгәргә кереште. Аты-юлы белән сүгә, мине властька каршы пропаганда алып баручы дошман дип исбатламакчы була. Үзен миннән шундый ысул белән аера: янәсе, ул минем эчтә дошман утырганын күптән сизеп йөргән, вакытында фаш итә генә алмаган. Һәр аңлы совет кешесе ватанын саклап кан коя, ә мин дошман тегермәненә су коеп ятам икән. Кыскасы, «халык дошманы» булып чыктым мин.

Политрук теге хәрби алдында, тиресеннән чыгарга җитешеп, әй тырышты, әй тырышты. Шул рәвешле үз өстендәге җаваплылыкны төшерә иде бугай. Хәрби кеше бер сүз дәшми, тамашачы кебек тик кенә утыра. Сыный шикелле иде. Политрукны сынагандыр, чөнки ул тагын бик озак үзенең сизгерлеге җитмәве турында тәүбә итте әле: «Мин Чикин турында төн йокыларымны калдырып уйлана идем, чөнки моннан алда да сигналлар булган иде, – дип акланды политрук. – Әһәмият биреп җиткермәгәнмен, эш-эш дия-дия, күз уңыннан төшергәнмен. Бу – минем өчен зур политик сабак, моннан соң мин сизгеррәк булырмын, һәр чатаклыкны туганчы ук бетереп барырмын. Кара син бу сукин сынны, ә? Җанында нәрсә саклап йөрткән бит! Кызыл армиягә каршы пуля качырып тоткан һәм җай чыгу белән аркасына терәп аткан. «Пушечное мясо» – кирәк бит, ә? Фронтка бару белән, син пленга бирелер идең, ярый вакытында сизгер иптәшләр фаш итте». «Юк, пленга бирелмәс идем!» – дип кычкырдым мин. Политрук йөрүеннән туктап, билендәге каешын кысыбрак эләктерде. Мине гаепли-гаепли үзеннән тибәргәндә, күп энергия түкте шул, шактый нык ябыкты. Шулхәтле котырынып кычкырынуга каешы бушамый хәле юк. Ач яңаклары да эчкәрәк батып керде. Сеңерләрдән генә торган эре җепселле мунчала муены да нечкәргән сыман иде. Мине гаепләп сөйләгәндә, үзе һаман теге хәрбигә карый, янәсе, җитәрлек кадәр эттән алып эткә саламмы дип, аңардан пичәт суктырып ала кебек иде. Бер төген дә селкетмичә, күзен бер урында гына тотса да, политрук аның үзен хуплап утыруын нинди төсмереннәндер чамалый иде. Миңа катырак пычрак атса, гаепләсә, аңа яхшырак буласын бик яхшы аңлап эш итә. Бездә бит, гомумән, кеше хезмәт белән карьера казанмый, ә үзе шикелле икенче берәүне фаш итеп, гаепләп зур дәрәҗәгә ирешә. Фәкать шул юл белән генә. Шуның өчен җыен әтрәк-әләм эшлексез карьеристлар начальник булып бетте. Безнең тәртипләр үзләре шуны китереп чыгара. Рас шундый тәртип икән, адәм балалары аңа бик тиз җайлаша. Ялагайлар, эшлексезләр, әмма сизгерләр өскә чыга. Югары урыннарны били. Өскә урнашып алгач, үз урынын бирмәс өчен, җаны-тәне белән тырыша. Күз буйый, алдаша, иптәшләрен фаш итә, тиресеннән чыга. Халык исеме, партия исеме белән эшли ул әшәкелекләрне. Шунлыктан аның белән көрәшеп тә булмый. Көрәшсәң, үзең өчен тагын да начаррак була. Шуңа күрә иң яхшысы – дәшмәү. Иптәшеңне хаксызга гаепләсәләр дә, яклап чыга алмыйсың. Анда – өстә беләләр, нигә катнашырга? Иптәшеңне якласаң, үзеңә ябышалар. Үзеңне бетереп ташлыйлар. Кемнең үзен бетертәсе килә? Гаиләсе бар, балалары. Балаларга сөт һәм икмәк кирәк. Сөт хакына теге иптәш нахакка вәссәлам була да бетә. Беркем яклап ыһ та итми. Һәркемнең үзенеке үзәктә…

– Ташла, стройга яла якма! – дип кычкырып җибәрде Альфред, үз тавышына үзе гаҗәпләнгән шикелле. Бераз Чикинга төбәлеп торды. – Юк, мине сынарга маташма. Кабул итмим, юк! Сукин сын, сине утыртып ялгышмаганнар, ахрысы…

– Ә син, парин, астыңны юешләдең, мине агент дип кабул иттең. Шуңа әтәчләнгән буласың, тугрылыгыңны күрсәтәсең, янәсе. Миңа беркем дә сине котыртырга кушмады. Мин бары гамәлдәге дөреслекне генә әйттем. Ә дөреслектән куркып калдың, гаепләмим, дөреслектән син генә түгел, зур кешеләр дә курка. Юк, дөреслек бер килеп чыгар әле, чыгар! Ләкин нинди формада чыгар ул? Катастрофа формасындамы? Белмим. Тормыш мондый хәлдә алга бара алмый. Уйланылмаган, ялгыш юл бу…

– Җитәр, яман хәтәр сайрыйсың. Мине эләктерергә уйлама. Миңа андый кармак салгаладылар инде. Шалишь, брат! – дип, тагы кызып китте Альфред. Маңгай тирәсендә – буразна-буразна җыерылган сырлар, сырларда тир сәйләннәре тезелгән иде.

– Мин агент түгел, дим, Алла бәндәсе! – диде Чикин. – Син дә минем кебек үк ышанмыйсың икән! Мин дә сине җиткереп торучы дип кабул иттем, әмма курыкмыйча дөресен әйттем. Бер дөреслек тантана итсен өчен үләм-бетәм, миңа барыбер…

– Сиңа нәрсә, сиңа гомер жәл түгел, – дип, кулын селтәде Альфред. Шунда ук уңайсызланып та куйды. Үзен Чикиннан өстен куйган кебек килеп чыкты. Авызын корт чаккыры! Аның үзенә дә гомер бер тиен дә тормый хәзер, әмма яшисе килә бит, шайтан алгыры!.. Чикин стаканын авызына каплап, голт-голт йоткалап алды. Тагын рәнҗер бу дип курыкты Альфред, һәм тизрәк: – Син үз тарихыңны сөйләмәдең, сүзне нигә читкә бордың? – дип, шелтәләгән кебек әйтеп куйды.

– Ә… әйе, – диде Чикин, дикъкатен туплап. Аның йөзе ничектер калынаеп киткән кебек иде. – Шул 58 нче статья белән хөкем иттеләр. Аннары – Себер, тайга, тайга законы, судья, бүре, аю, прокурор, чәнечкеле тимерчыбык. Кем уйлап тапты икән ул чәнечкеле чыбыкны? Немецлардыр, мөгаен. Конвойлар урман кисәргә алып баралар, алып кайталар. Политическийларга бригадир итеп рецидивист уркаларны куйдылар. Ну алар безне ничек кенә мыскыл итмәде инде! Сөйләсәм дә ышанмассың. Беркемгә жалу биреп булмый. Безнең бригадир чын горилла кебек урка иде. Көчле, бер сукса үтерә. Минем тел бит тик тормый, каршы әйткәлим, кашыкны күзенә терим. Бер кичне болар мине чыршы ботаклары белән күмәргә тотынды. Шаярталар дип торам. Чыбык-чабыклар белән бастырып, мине аста калдырдылар. Кычкырам, тегеләр өскә авыр агачлар бастырып куйды. Чыгып булмый. Кышкы чатнама суык. Төнгә шунда калдырып кайтып киттеләр. Ботаклар астында кыймылдый да алмыйм. Аякта – бер оекбаш белән ыштыр һәм кирза ботинка. Тәмам өшедем. Иртән икенче звено килеп, мине ботак-чатаклар тоткынлыгыннан азат итте. Ну барыбер дә аякка басып булмый иде. Кар өстендә шулай кычкырып ята торгач, ат белән бүрәнә ташучы урка мине чанасына салды һәм зонага илтеп ташлады. Такта казармада яттым. Башта бик каты температура күтәрелде. Аңны җуйганмын. Менә эт җан түгел диген син мине, үлмәгәнмен. Кайсыдыр зонада бер хатын-кыз врач бар дип сөйләнделәр, ләкин аңа әйтүче дә булмаган, ахрысы. Мине бер политический карады. Минем кебек, Ленинградта туып үскән. Урманнан андыз тамыры алып кайта иде. Тирән кар, калын яфрак астында туң әллә ни күп булмаган, балта белән чокып ала икән. Шуны котелок белән кайнатып бирә, мин эчәм дә куям. Температура төште, аңыма килдем. Әмма аяк бармаклары шешеп, карала ук башлады. Һаман врачка әйтүче юк, әллә анысы әйтеп тә килмәдеме. Ничек җитешсен әллә ничә зонага бер врач. Ә атларны караучы врачлар бар иде. Политический мине бер ат врачына күрсәтте. Теге бер дә шаккатмады: «Аякларың беткән, – диде. – Яшәргә телисеңме, үләргәме?» – дип, читкә карап торды. Мин: «Яшисе килә бит», – дидем. Ул чагында нигәдер яшисе килә иде, хәзер менә яшисе килми. Ветеринар әйтте: «Аякларыңны кистерсәң, бәлки, исән калырсың, кистермәсәң – хана!» – диде. Мин риза булдым. Аның үткен балтадан гайре инструменты юк иде. Иң элек миңа бер стакан спирт эчерделәр. Ветеринар аякны чистартылган түмәр өстенә куйды да балта белән чапты. Балта ялтыравы күземә чагылып киткәнен хәтерлим, аннары берни дә белмим. Икенче аякны да шул рәвешле кискәннәр. Лазаретта уянып киттем. Әллә ничә зонага ике бүлмәдән генә торган, больница сыман нәрсә бар икән. Аякларның яралары төзәлгәндә, сугыш бетте. Сугыш бетү амнистиясенә керттеләр… – Чикинның тавышыннан сүзе беткәне аңлашылды.

– Сугышта, бәлки, тагын да начаррак хәлгә юлыгыр идең, болай башың исән әле, – дип куйды Альфред.

– Үлсәм әйбәтрәк буласы булган, – диде Чикин, кулын селтәп. – Мин үлдем ни, эт үлде ни – бернинди әһәмияте юк. Беркем өчен дә. Бер кешенең икенче кеше өчен бернинди мәгънәсе юк, әгәр туган-мазар булмаса, билгеле. Шулай бит?..

– Алай ук түгел дә, ләкин шулай дип әйтерлек. Әйе, минем сиңа бернинди әһәмиятем юк, синең – миңа. Монысы хак!

– Кеше гомеренә игътибар булганда гына әһәмиятле ул. Булмаса – юк.

– Ул игътибарны үзең булдыр, гомереңнең дә мәгънәсе булыр.

– Игътибар булдыру күп вакыт бездән тормый, ә тормыштагы тәртипләрдән тора.

– Үзеңнән дә тора, тәртипләрдән дә тора. Субъектив һәм объектив факторлардан… – дип каршы төште Альфред. Хәмер пары аның башындагы фикерләрне дә әйләндерә башлаган иде.

– Юк, кешенең әһәмиятен гамәлдәге тәртипләр билгели. Фәкать шулай гына, бүтәнчә түгел.

– Ярамый, шәхесне инкяр итмә! Алай дөрес булмас. «Человек звучит гордо» дигән әнә Горький.

– Ул кеше турында әйткән. Ә без – винтиклар гына ич!

– Ташла, без винтиклар түгел! Түгел!

– Алай кычкырып кына винтик булудан туктамыйсың, парин! Әби патша әнә «кол» сүзен указ белән юкка чыгарган да бит, ләкин алай гына коллар бетмәгән.

– Үз урынында булса, винтик та яхшы, – диде Альфред, бераз уйланып торганнан соң.

– Дөрес, винтик үзе начар нәрсә түгел. Мин винтик, син винтик, безгә үзенең сырлы тешләре белән өченче винтик ялганган. Механизм. Ләкин механизмда кешелек бетә инде.

Чикин сүзләреннән Альфред тагын уйга калды. Политическийлар белән бергә утыргач, бу кеше күп фикерләр отып калган, ахры. Политическийлар алар – барысы да укыган, галим кешеләр. Арада профессорлар да булгандыр. Алар мөстәкыйль фикерли. Чикинга да күп нәрсә өйрәткәннәр, күрәсең.

– Нигә уйга калдың? – диде Чикин карлыккан, төерле-төерле тавыш белән. – Винтиклар барысы да бертөрле хәрәкәт итә. Әгәр арадан берәрсе әз генә бүтәнчә хәрәкәт итсә, шул минутта ук ватыла, эштән чыга. Менә мин, мәсәлән, курсант чагында әз генә бүтәнчә фикер йөрттем, ә мине үзем янындагы дус «винтик»лар шул сәгатьтә үк бетереп ташлады.

Чикин, чыннан да, ышандырырлык итеп сөйли иде. Альфред аның бу фикерләрен егып салырлык дәлилләр таба алмады. Башында уйлар буталып бетте. Коры инкяр белән генә ерак китеп булмый.

– Мине исеңә төшердеңме, Чикин, юкмы? – диде Альфред, үзенең исерә башлаганын тоеп.

– Белмим, сине беренче күрүем, – дип, Чикин шешәгә үрелде.

– Сволочь! – Альфред кинәт урыныннан кузгалды, ачулы адымнар белән ишеккә юнәлде. Ишекне япканда, Чикинның:

– Рәхмәт, парин! – дип, арттан кычкырып калганы гына ишетелде…