III

Альфред Сорочи базарына төшкән иде. Болай эч пошканнан гына. Дүрт стена эчендә яту да бик туйдырды. Чын тормышны күрмәсәң, иллюзиягә бирелә башлыйсың. Үз-үзеңдә казынырга тотынасың. Үзеңне әллә кемгә санап, зур уйлар уйлыйсың һәм тормыш ориентирын югалтасың. Буйсынуга һәм файда алуга корылган бу дөньяда адашуың бик тиз. Аның характеры рәтсез һәрнәрсәгә баш иючән, риза булучан түгел. Аңарда әллә нинди плебей горурлыгы, үҗәтлеге бар. Шул нәрсә гел комачау итеп тора. Үзе шуны аңлый, әмма төзәтә алмый. Характерны үзгәртеп булмый, ахрысы.

Базар бик хөрти иде. Сатучылар әз, алырга теләүчеләр күп. Берничә җирдә гармун уйныйлар, үзләре ясаган гармуннар бугай. Трофей аккордеоннар да күренә. Ганимәт кием-салым безнекеннән аерылып тора. Тыштан шома, әйбәт күренә, алып кисәң, бераздан тетелә дә төшә. Анда сукноны тиз туза торган итеп эшлиләр, имеш… Саткан, алган кешеләр тезелеп киткән киосклар тирәсендә мөгәрич белән мәш киләләр, берәр кружка сырага йөз грамм аракы салдырып алалар, шуны әкренләп йоткалый-йоткалый гәп куерталар. Берсе алдаганын яшерә, икенчесе алданганын белгертмәскә тырыша. Сатучы тизрәк шылырга ашыга, як-ягына карангалый. Алдаганы сизелгәнче таярга чамалый. Агач аяклы берничә инвалид, кулларына ниндидер төргәк тотып, шыпырт кына әүмәл-тәүмәл йөренә. Трофей тегү машинасы энәләре саталар икән. Берсе сөяктән эшләнгән тешләр сата. Шулай ук трофей. Бездә ясалма тешләр тутыкмый торган тимердән генә эшләнә. Инвалидларның эт каешына әйләнеп беткәне сизелә. Бәйләнә башлаган милициягә тозлап-борычлап җавап кайтаралар. Тегеләре кул селтәп читкә тайпыла.

Альфред Казанны бераз белә. Кечкенә чакта бабаларына килгәннәре хәтердә. Алар шәһәрнең өске ягында тора иде. Талчуктан ерак түгел. Элек базар шунда булган, хәзер менә Кабан күле буена ясаганнар икән. Аннары, Альфред тугызынчы класста укыганда, әтисен Казанга эшкә билгеләделәр. Артиллерия училищесында тактика укытучысы иде. Альфред 18 нче мәктәптә укып йөрде. Укуы тәмамлануга, әтисе аны үзе эшләгән училищега курсант итеп урнаштырды. Болай итүнең үз сәбәпләре бар иде: алар бик кечкенә бүлмәдә – коммуналкада яшәде. Бер коридорда – җиде гаилә. Анда кыек юлга кергән малайлар, кызлар да бар иде. Шуларга ияреп китмәсен дип, Альфредны тизрәк курсант итеп казармага күчерделәр. Биредә тәртип, дисциплина каты куелган. Әти-әнисенең дә күңеле тынычланды. Бәлки, ул шуның аркасында да ялгыш юлга кереп китмәгәндер. Ә аларның коммуналкасындагы өч малай һәм ике кыз төрмәгә эләкте. Альфредның дуслары иде.

«Ник килдем мин монда?» – дип, Альфред эчтән үртәлеп, базарның алгы ягына таба атлады. Тарткалаша-тарткалаша үз әйберен аткарырга маташкан, якалаша-якалаша сатулашкан кешеләр яныннан аның тизрәк ычкынасы килә иде. Менә барысы да яшәргә, көн итәргә тырыша. Аларга нәрсә? Бер-ике йөз грамм сала да кайтып ава. Дөнья түгәрәк. Ичмасам, аракыга хирыс булсаң иде. Бармый бит, нишләтәсең аны, тамактан үтми. Әллә ул кешеләр яратмый башлаганмы соң? Чынлап та, кешеләр янында үзен җайсыз сизә ул. Элек бер дә алай түгел иде. Әллә яра психикасын үзгәрткәнме? Әллә ул яшькә бәйлеме? Яше бара бит, яшь барган саен, кеше дә үзгәрә бара, диләр. Әмма моны сәламәт адәм баласы бигүк сизми икән… Әйе, җанында кешеләрдән бизә баруын сизә ул. Һәр кешедән нигәдер курка, шикләнә. Күп уйлауданмы икән, әллә шул сәер яраданмы?

Чыгу юлында ике яклап хәер соранучы гарип-горабалар тезелгән иде. Альфред, нигә боларны милиция күрми, дип уйларга өлгерде генә, ачы сызгырган тавыш колагын ярып керде. Ике милиционер тәбәнәк тележкага утырган, ике аягы да тездән өстә киселгән инвалидны куарга маташа иде. Альфредның ул мескенне яклыйсы килде, милиционерлар янына китте. Ул ике ботын тележка тактасына калын каеш белән бәйләгән инвалидка карады да шаккатып калды. Тукта, әллә күзләре алдыймы? Училищеда бергә укыган, казармада караватлары янәшә торган Чикин Абдул түгелме соң бу? Нүжәли шул? Юк, булмас!.. Милиционер аның аркасыннан этә, тележка алга бара башлады. Альфред та арттан атлады. Милиционер ипләп кенә: «Әле бая гына өеңә кайтарып куйган идем, кай арада килеп җиттең, ә?» – диде. Инвалид сүгенергә тотынды: «Син – иң кешелексез адәм, син әтиеңне дә кулга алып төрмәгә илтерсең», – дип, аты-юлы белән сыптыра гына. Милиционерга сабырлык бирсен, ул бераз тыңлап барды да, ипләп кенә тагы сүз башлады: «Минем урында булсаң, син дә нәкъ мин эшләгәнне эшләр идең, – диде. – Тәртип кирәкме – кирәк. Син бит эчәр өчен генә соранып утырасың, юкса сиңа җитәрлек карточка бирелә бит…» «Бирелә, бирелә, – дип үчекләште инвалид, – әнә бер айга ике кило ярма, ярты кило шикәр комы, бер судак балыгы бирделәр. Шуны әйтәсеңме ризык дип?..» Милиционер: «Син аны нигә аракыга алыштырдың, ә? – дип, юмалаган төстә аңа каршы төште. – Их, егет, үзең аңлыйсың да кебек, үзең тәртип бозасың. Ярый, аңсыз, грамотасызлар соранып утырсын да ди. Ә бит син – укыган кеше! Аңлы рәвештә тәртип бозасың! Кара аны! Зиндан ишекләре бикләнмәгән…» Инвалид кычкыра башлады: «Утырт мине таш капчыкка, зинһар, утырт, иптәш милиционер, ә? Утырт, рәхмәт укырмын, әни сиңа намаз саен дога кылыр, ә? Нәрсә тора сиңа «дело» башлау, ә? Сине бүтән борчымас идем… Олактыр шул таш капчыкка!..»

Милиционер аны, аркасыннан этеп бара-бара, трамвай юлына китереп җиткерде. «Өеңә кайт!» – дип боерды һәм базар ягына атлады. Аның бите уңайсызланудан кызыл тимгелләр белән тулган иде. Ә инвалид килеп туктаган трамвайга менмәде, кырыйдарак басып торган Альфредтан тартырга сорады. Әйе, бу Чикин Абдул үзе иде. Курсташ, ачык күңелле, шуграк табигатьле дус егет. Әллә караватлары янәшә булганга, әллә күңелләре тартканга, алар тиз аралашып китте. Абдулның әти-әнисе Казанга ниндидер завод белән башка шәһәрдән килгән иде кебек. Әнисенең мәк пирожкилары китергәне, Альфредка да биргәне хәтерендә. Алар русча гына сөйләште. Мәк пирожкилары бик тәмле иде. Аннары Альфредның әтисен Ульяновскига җибәрделәр. Курслар тәмамланыр алдыннан гына аерым бер группа оештырдылар һәм шулай ук Ульяновскига озаттылар. Группага Альфред та кертелгән иде. Әтисенең ярдәменнән башка гына булмагандыр, билгеле. Шунда алар секторлы РС миномётының серләрен өйрәнде. Ә Казандагы курсташлары бер ай алдан фронтка чыгып китте.

Альфред папирос сузды, тегесе калтыранган кулы белән тизрәк эләктереп алып авызына капты. Зажигалка утын папиросына элдергәч, йотлыгып-йотлыгып суыра башлады. Ничектер җиңел сулап куйды, бу аңа дару шикелле булды, күрәсең.

– Сез мине танымыйсызмы? – диде Альфред болай гына.

Инвалидның тупый бүрек кигән башы кыймылдады, пычракка буялып беткән кулын ни өчендер сырма фуфайкасына ышкып-ышкып алды. Бүрек астыннан гильза пистуныдай җете күз алмасы өскә төбәлде, һәм шулпаланган күзләре әле болай, әле тегеләй хәрәкәтләнде. Йөзендә кызыксыну, ярарга тырышу галәмәте сизелде. Йөз грамм эчәргә омтылу тырышлыгы иде бу. Хәзер танымаса да, таныйм, дип ялганларга тиеш иде ул. Бар дикъкате шуңа гына юнәлгән иде кебек.

– Юк, танымыйм, – диде ул, күзен түбән төшереп. Әмма тәмәкесен төтәтә-төтәтә уйлана, хәтерен эшләтә иде. Ул янә башын күтәрде, форсатны кулдан ычкындырудан курка сыман тоелды.

– Парин, бер ярты ал, ә? Ялганламыйм, минем сине күргәнем юк! Әйе, юк! Ә? Яртысыз берни танып булмый, парин. – Ул һаман Альфредның күзенә карый иде. Әллә күздән кешенең эчен күрәме? Өтәләнеп сөйләнә дә сөйләнә. Үзен түбәнәйткәнен сизми. Альфредның биредән качасы килде. Кеше үзен түбәнәйткәнне күтәрүе авыр, карап тору җанны әллә нишләтә иде. Ә качып та булмый, ни әйтсәң дә, элеккеге танышы бит…

Альфред шунда киосктан тиз генә бер шешә аракы һәм кеше ашамый торган краб консервы алып килде. Бүтән нәрсә юк иде чөнки. Инвалидның йөзенә һәм кулларына җан керде. Гади кешеләрчә сөйләшә башлады.

– Әйдә, мин моннан ерак тормыйм, – дип, ул ике кулындагы резина таянычларын этеп җибәрде дә әллә ничә метр алга китте. Тактага беркетелгән кечкенә подшипниклар асфальтта каты тавыш чыгара иде.

Алар ике катлы бүрәнә йортка килеп җитте. Ишекне ачып, эчкә үттеләр. Каралып беткән зур гына мич бүлмәне икегә бүлеп тора. Бер кырыйда – тимер карават, аңа алам-салам гына җәелгән, каралып, пычранып беткән өстәл сыман нәрсә һәм бер артсыз урындык. Бүтән берни юк, тәрәзәләр пәрдә дигән нәрсәне бөтенләй күрмәгән.

– Син Чикин бит? – диде Альфред, үзенә үзе ышанмыйча.

– Чикин, Чикин, – дип, ул тележкага беркетелгән каешларын чиште. Баксаң, аның тез капкачлары исән икән. Чикин, стенага тотынып, тезләре белән хәрәкәт итә ала. Менә ул теге яктан ике стакан алып чыкты. Кулында пычак сымак нәрсә дә бар иде.

Ул стаканнарга тутырып аракы салды. Альфред аны көчкә бер-ике йотым уртлап куйды. Чикин мунчадан чыккандагы кебек кәеф белән утыра башлады. Инде үзе белән аңлашып та булыр кебек тоелды.

– Чикин, нишләп син мине танымыйсың? – диде Альфред, училищеда бергә курсант булып укыган чакларын исенә төшерде.

Теге һаман, берни хәтерләмим, дип утыра бирде. Бергә булган бик күп хәлләрне тәгаенләде лейтенант, Чикинның әнисен тасвирлап бирде, үзенең нәрсә әйткәнен, аның нәрсә сөйләгәннәрен тезде. Әмма Чикин башын як-якка чайкап, кайчак чигәсенә бармагын ук төртеп боргалап торды. Янәсе, ул ычкынган, ахрысы. Альфредның аңа отыры ачуы килә башлады.

– Нигә юри кыланасың, таныйсың бит, мин сиңа тагын биш ярты алып кайтам, нигә дустыңны танымыйсың? – дип, тавышын күтәрде.

– Парин, алай кычкырынма, – диде Чикин, ниһаять.

– Контужен да булдыңмы әллә?

– Юк, миңа сугышта булырга туры килмәде… – Чикинның кечерәк йодрык чаклы булып шешенгән күз кабаклары аска салынып төште. Борын канатындагы кызыл җеп кебек тамырлары тагын да җетеләнә төште.

– Тукта, син артиллерия училищесында укыган идеңме?

– Укыдым, тәмамладым, әмма… – Ул кулын селтәде, көрәктәй зур кулы белән стаканга ябышты. Эчеп куйгач, алга бүлтәебрәк торган яргаланган аскы иренен җиңе белән сөртте, кашлары җыерылып килде.

– Кешеләр!.. Кеше кыяфәтендәге ерткычлар, әйе, әйе! – диде ул ниндидер әрнүле киная белән. – Каты законнар гына аларны кеше сурәтендә йөртә. Бер-берсен сатарга гына торалар…

– Төрле кеше бар инде анысы…

– Барысы да бер чыбыктан сөрелгән, парин. Менә әйт, сатылмаган яки сатмаган берәр адәм затын беләсеңме? Йә? Хет бер мәртәбә генә чынын сөйлик әле. Мөмкинме шул, юкмы? Йә, күргәнең бармы шундый кешене? Әһә, очраганы булмаган, димәк.

– Ә безнең политрук Сайгановны хәтерлисеңме? Нинди әйбәт кеше иде! Аның, мөгаен, сатканы булмагандыр. Юк, ышанмыйм.

– Сатканы булмаса, аның үзен саттылар. Белмисеңмени, кырык икенең кышында Суслонгерга җибәрделәр, аннан – штрафбатка. Шунда беткән.

– Китсәнә, ну, ничек алай булды?

– Сөйләделәр ич, русча белмәүче татар курсантын, татар егетен яклаган, шунда политик хата җибәргән, имеш. Белмим тагын…

– Юк, булмас, ышанмыйм. Сайганов кебек дөрес кешене дә… Юк, ышана торган түгел…

– Син, парин, кешеләрне белеп бетермисең. Аягыңа сыер басмаган икән әле…

– Да… – дип, Альфред озын итеп сызгыра гына алды. Чикин Сайганов эше турында тагын берничә конкрет деталь әйтеп биргәч, башын як-якка чайкап торды. Чикинның да битенә сәламәт булмаган алсулык йөгергән иде. Ике якка әрекмән яфраклары кебек тырпайган колаклары әтәч кикриге кебек кучкыл-кызыл төскә керде. Аның барча кешелек сыйфатларын суырып алганнар, мин-минлеген җиргә салып таптаганнар, җанын яралаганнар, рухын төзәлмәслек итеп сындырганнар иде, күрәсең.

Икенче шешәне алып кайтып башлагач кына, Чикин үзе турында авыз ачты.

– Син мине беләсең, сволочь, – дип әйтеп ташлады Альфред, хәмердәнме, ачуданмы кыза төшеп. – Нигә танырга теләмисең, ә? Мин сиңа әллә кеше түгелме? Сатмам, курыкма! – дип, тавышын көчәйтте.

– Йөз мәртәбә сатсыннар, миңа барыбер хәзер, парин! Мине нишләтә алалар? Төрмәгә дә япмыйлар, ичмасам. Беркөнне «колотушкам» белән милиционерга тондырдым, юри үч итеп. Алып китсен дип. Юк, милициядән кире бордылар, япмадылар. Ә бер аяксызны белә идем, аны яптылар. Исергәч, Сталинны сүккән булган. Мин дә аны сүгеп карадым, әмма нигәдер алмадылар…