Дөнья читендә

Вакыт дигәнең һич туктап тормый. Аның үз агышы. Һәр көн саен таң ата, һәр көн саен кояш бата да, кич була. Шатмы син, кайгылымы, сагышлымы, моңсумы – аңа барыбер. Кешегә генә барыбер түгел: ул кайгыра, моңсулана, сагына, эченнән сыза. Әлбәттә, рәхәтләнеп шатланыр да, сөенер дә иде ул, ләкин болары кешедән гел читтәрәк йөрүчән шул…

Ә кайгы-хәсрәт, моңсулык, сагыну кебек хисләр исә бигрәк тә солдат һәм флот хезмәтенә чакырылган рекрутлар өчен бик тә хас кичерешләр. Шул исәптән флотка Казан өязеннән алынган Искәндәр өчен дә. Ул да – үзенең бик еракта калган туганнарын, кендек каны тамган туган авылын, гомумән, туган ягын сагынучы меңнәрнең берсе. Сагынучы гынамы соң! Кайчак бүре булып улардай чаклары була. Сагындыра, әй, ничек кенә сагындыра әле болар барысы да! Бигрәк тә әти-әнисе, энекәше һәм сеңлесе сагындыра. Кайчак шулар исенә килеп төшәләр дә, йөрәген пычкы сыман тешле, йөз ел кайрак дигән нәрсәне күрмәгән үтмәс пычак белән сызып җибәргәндәй була, валлаһи! Ничек яшиләр икән алар анда: ачлармы, туклармы, салымнарын түли алалармы?..

Кичә генә походтан кайтып кергән матросларның шактый өлешенә бүген шәһәргә чыгарга рөхсәт иттеләр. Ә аны үзләре «кышлак» дип йөрткән яр буе казармасында калдырдылар.

– Ә сиңа, Хәбибуллин, шәһәргә увольнениегә чыгу урынына бәдрәф чистартырга боерам! – диде аңа мичман шәһәргә чыгучыларга рөхсәт кәгазьләре өләшкән строй алдында. – Хәтерлисеңме: мин сиңа ярты ел шәһәрне күрмисең дигән идем?

– Так точно, ваше благородие.

– Күрәсең: мин үз сүземдә торам бит!

– Так точно, ваше благородие.

– Нишләп благородие булыйм ди мин сиңа, юләр?! Офицерларга гына әйтәләр алай дип. Күпме тукырга була сиңа моны? Аңладыңмы?

– Так точно, ваше благородие. Минем өчен син офицер шикелле, ваше благородие!

– Юләр түгел диген син аны! – диде мичман, болай да үзенең сипкелле битен ямьсезләп торган зур авызының кабартмадай иреннәре белән елмаеп. – Әллә миннән көлүеңме бу?

Матрос Хәбибуллин бу юлы дәшмәде. Аның бу соравына да: «Так точно, ваше благородие», – дип, көчле итеп ярып саласы килгән иде дә, тыелып калды, болай да киеренке булган араларын тагын да катлауландырасы килмәде, тешен кысып булса да түзде.

– Нигә дәшмисең, татарин?

– Не имею привычки смеяться над людьми, ваше благородие. Потому что я – человек, ваше благородие!

– Тагын «ваше благородие»?! Әллә ахмакмы син, Хәбибуллин?

– Никак нет, ваше… Никак нет!

– Ярар, үзем дә шәһәргә җыенам, шуңа күрә кәефемне бозасым килми. Синең белән башка вакытта сөйләшермен… Аңлашылдымы?

– Так точно.

– Дневальный! Бирегә!

Мичман тавышына шундук казармада дневальный булып торучы матрос йөгереп килеп җитте.

– Минем тарафтан дисциплинар җәзага тартылган матрос Хәбибуллин бәдрәф чистартырга тиеш. Кара аны, көзге шикелле ялтыраган булсын! Аңладыңмы?

– Так точно.

– Увольнениедән кайткач, шәхсән үзем тикшерәчәкмен! Әгәр дә бәдрәф көзге шикелле ялтырамаса, – белеп тор! – үзеңә чистарттырам. Аңладыңмы?

– Так точно.

– Барыгыз!

Дневальный артыннан ияргән Искәндәр бераздан, киемен алыштырып, чиләген, мунчаласын алып, гадәттә, алар корабльдә булмаганда строй адымы белән йөрүне, штык белән чучелоларга кадау буенча күнегүләр үткәрелә, берәр күренекле вакыйга яки очрак уңаеннан гомуми строй тезелә торган плацның ерак читендә үк урнашкан, тактадан ясап куелган бәдрәфне чистартып, идәнен юып маташа иде инде. Әлбәттә, бу такта корылма кораб гальюны түгел, моны көзге кебек ялт иттерү өчен, шактый тир түгәргә, шул тирне кул аркасы белән сөртә-сөртә, бик каты тырышырга кирәк. Тырышты Искәндәр, тырышты: яхшы итеп чистартты да, махсус зур тимер пычак белән кыра-кыра, идәнен дә юды. Инде карап торышка барысы да тәртиптә, хәтта һәрчак үткен күзле булган өлкән офицерларның берәрсе килеп тикшереп караса да, нинди дә булса гаеп табарлык, бәйләнерлек, сүз әйтерлек түгел шикелле иде.

«Аллага шөкер! – дип куйды ул, башкарган эшеннән канәгать калып. – Аллага шөкер, монысын да эшләдек!»

Матрос чиләк, мунчала һәм идәнне кыра торган махсус зур тимер пычагын кулына алды да, бәдрәфтән бераз читкәрәк китеп, койма буендагы чирәмгә утырды.

«Ә мичман мин каршы килермен, аңа каты бәрелермен дә зур тавышка сәбәп чыгарыр дип көтте бугай, – дип уйлап алды ул, сабын белән кулларын юа-юа. – Гел сизеп торам: һаман ризасызлык күрсәтүемне, тавыш күтәрүемне тели, шуңа күрә туры килгән саен юк-барга бәйләнә, карцерга утыртырлык сәбәп эзли. Булса да булыр икән шуның ише начар бәндә! Ә бит барысы да чиркәүдәге шул вакыйгадан башланды…»

Әйе, Искәндәр дөрес уйлый: әнә шул көннән, беренче мәртәбә аларны чиркәүгә чукынырга алып килгән көннән башланды аның флоттагы кара көннәре. Чукынудан баш тартып, казармага кайткач, мичман Владимир Ярославцев аңа берничә мәртәбә бик каты сукты.

– Син нәрсә, татарин, безне атакай алдында хурлыкка калдырдың, ә? – диде ул, тимер сыман йодрыгы белән аның яңагына сугып. – Әллә үзеңне башкалардан акыллырак дип саныйсыңмы? Күрсәтермен мин сиңа акыллылыгыңны! Шуны бел һәм борыныңа киртләп куй: монда синең ишеләр яши торган авыл түгел, монда – флот! Патша галиҗәнаплары флоты! Син бүген үзеңне патша галиҗәнапларына каршы куйдың. Ә бу гафу ителә торган нәрсә түгел.

Ул шушы сүзләреннән соң тагын ике мәртәбә аның йөзенә шундый каты итеп сукты, Искәндәрнең күзләреннән очкыннар очты. Шундук борыныннан кан китте, тик ул аны иреннәренә агып төшкәч кенә сизде. Алай да сөртеп алмады, горур рәвештә басып тора бирде, ә күзләре тулы нәфрәт, күкрәге тулы сүз белән әйтеп-аңлатып та бирүе мөмкин булмаган чиксез ачу иде. Ул ирексездән йодрыкларын йомарлады, ачуыннанмы, үзенең шушы мизгелдәге көчсезлегеннәнме, тешләрен шундый каты итеп шыгырдатып кысты, ике яңак сөяге дә күзгә күренеп кабарып чыкты. Әгәр дә мәгәр менә хәзер ул хезмәткә алынган матрос булмаса, үзен һичкайчан болай, бөтен строй алдында, яңагына суктыру түгел, каршында карчыгадай очынган җирән сакал-мыеклы, җирән чәчле шушы мичман Ярославцевны үзе тотып ярыр иде. Бәлки, җиңә дә алмас иде ул аны, тик барыбер менә хәзерге мизгелдәге шикелле берсүзсез генә яңагына суктырып басып тормас иде! Ләкин нишлисең, әгәр дә мәгәр хәзер ул бу явыз мичманга нинди дә булса каршылык күрсәтү түгел, аңа ошамаган берәр сүз генә әйтсә дә, үз хәленең тагын та мөшкелләнәчәген бик яхшы аңлый иде. Чөнки ул, – җирән мичман әйтмешли, патша галиҗәнаплары флотына хезмәткә алынган матрос. Алынган гына түгел, гомере буена хезмәт итәргә тиешле матрос. Инде бу язмыштан беркая да китеп булмый. Ул да, башкалар кебек үк, тәмам картаеп беткәнче кораб палубасын таптарга тиеш. Ә анда, әтисе ягыннан Галимҗан бабасы әйтмешли, кемнәр исән дә, кемнәр юк. Вакыт белән бергә кеше гомере дә ага тора бит. Берәр каршылык күрсәтсәң, бу хезмәт аның өчен тәмугка әйләнеп калачак дигән сүз: аннан соң бу җирән мичман гына түгел, башка унтерлары, боцманнары, офицерлары да аңа көн күрсәтмәячәк. Алар барысы да үзләрен хуҗа дип саныйлар, шулай булгач, янәсе, аларга нишләсәләр дә килешә дип уйлыйлар, бер-берсен яклыйлар. Син кырык мәртәбә хаклы бул, алар барыбер үзләренекен итә, үзләренекен аклый-яклый. Монда түбән чиннарга, гади матросларга үз хокукларын яклау һич мөмкин эш түгел. Ассалар да, киссәләр дә, барыбер тегеләр хаклы…

Искәндәрне башыннан яшен тизлеге белән сызып узган уйларыннан мичманның акыруы бүлде:

– Йә, ник дәшмисең, татарин паршивый?

Менә шунда Искәндәр, әле генә кичергән уйларыннан тайпылып, көтмәгәндә, үзе дә белештермәстән, бер ялгышлык җибәрде: мичман тагын бер мәртәбә сукмакчы булып саллы гына селтәнгән иде, ул шунда, стройда басып торган килеш, чак кына да авышмыйча, аның кулын тотып калды. Аннан моны көтмәгән строй җиңелчә генә ах итте һәм хәзер ни булыр дип кызыксынып, сагаеп калды. Ярославцев исә, матрос тимер кыскыч белән кыскан шикелле итеп тоткан кулын алмакчы булып, һаман тарткалады, ә Искәндәр бер сүз дә әйтмичә, аның кулын җибәрмичә тотып тора бирде.

– Ты что, татарин, очумел, што ли? – диде мичман, күзләрен акайтып. – Сломаешь ведь… Больно же! Отпусти, говорят!

Ниһаять, Искәндәр дә телгә килде:

– Неужели больно, ваше благородие? – диде ул, иреннәрендәге канын теле белән ялап, ләкин тегенең кулын җибәрергә бер дә ашыкмады. Әйтерсең соравына җавап көтә иде.

– Больно…

– Мне тоже больно, ваше благородие, – диде Искәндәр һәм, ниһаять, Ярославцевның кулын җибәрде. – Между прочим, ваше благородие, я не татарин паршивый!

– Карцерга! Хәзер үк карцерга! – дип акырды мичман, авырткан кулын селки-селки.

Аны шундук карцерга алып барып яптылар. Кая барасың, нишлисең, бу мичман башбаштаклыгыннан кемгә зарланасың? Беркемгә дә! Әгәр зарлана, ризасызлык белдерә калсаң, киресенчә, тагын да ныграк җәза бирергә генә мөмкиннәр. Өч көн утырды ул шул салкын карцерда, өч көн көрәште үзенә салкын тидермәс өчен: һаман хәрәкәтләнергә тырышты, тик тирләгәнче түгел. Әгәр кул-аякларың белән тәнең тирләгәнче бертуктаусыз хәрәкәтләнсәң, чыннан да, бик каты салкын тидерүең мөмкин иде.

Үкендеме Искәндәр монда эләгүенә? Бер яктан караганда, әйе, үкенде. Әлбәттә, түзәргә, ачуы килгәнне сиздермәскә кирәк иде. Тик түзеп торып булмады шул. Яңагына сукканга гына түзгән дә булыр иде, тик йөзе нәкъ симез дуңгызны хәтерләткән – шундый ук таза, ничектер иягенә таба артык очлы, күз керфекләренең бармы, юкмы икәнлеге дә беленми торган – шушы мичманның «татарин паршивый» дигән сүзләренә ничек итеп түзеп тормак кирәк?! Искәндәр аннан ние белән ким? Киресенчә, ул бу керфексезнең күз төсен дә аерып була торган түгел бит әле аның! – урыстан күпкә матур да әле! Нишләп ул корчаңгы татар булсын? Аны мичманның нәкъ менә шушы сүзләре чыгырыннан чыгарды. Икенчедән, мичман аны чиркәүдәге теге хәл өчен карцерга барыбер яптырган булыр иде. Тик моның өчен аңа тагын бер сәбәп кенә кирәк иде бугай.

Искәндәр утырган җиреннән кулы белән бер үлән өзеп алды да шактый гына вакыт аңа гаҗәпләнеп карап торды. Әйтерсең лә мондый үләнне беренче тапкыр гына күрүе! «Карале, нәкъ безнең як болын-кырларындагы шикелле үк үлән!» Гап-гади үлән. Менә хәзер ул үз авыллары болынында рәхәтләнеп таралып, күккә карап яткан Искәндәр кулында түгел, ә җәһәннәм астындагы Санкт-Петербург дигән шәһәрнең бер хәрби плацы читендә, койма буенда ятучы татар баласы Искәндәр кулында! Бер караганда, кызык та инде бу дөнья дигәнең! Юк, дөнья түгел, ә язмыш дигәнең. Аны язмыш бер дә бер көнне гомерендә ике ятып бер төшенә дә кермәгән, алай гына да түгел, хәтта аның дөньяда барлыгын да белмәгән Санкт-Петербург дигән бу дымлы һавалы шәһәргә китереп ташлар дип кем уйлаган? Шунысы да бәхәссез: гомерлеккә ташлар дип! Моннан туган-үскән якларга, ай-һай, кайтып булырмы икән? Кеше гомере дә санаулы бит. Тиешле елларыңны исән-имин хезмәт итеп бетерә алганнан соң да кайтып күреп булырмы ул туган-үскән авылны, үзенең якыннарын? Ул вакытта бүген бөтен гәүдәсеннән яшьлек көче, яшьлек дәрт-дәрманы ташып торган Искәндәр тәмам сәлперәйгән, йөрерлек рәте дә калмаган хәлсез картка әйләнеп калачак ич инде!

Авызына үлән сабагы кабып уйга талган Искәндәрнең уйларын дневальныйның тавышы бүлде:

– Ну как у тебя дела? – дип сорады ул йомшак тавыш белән.

– Хорошо. Закончил я, принимай работу! – диде Искәндәр, урыныннан торып.

– Карадым инде. Булган бу! Молодец! – диде кинәт дневальный чип-чиста татар телендә. – Күреп торам: теләсә нинди эшкә кулың ятып тора! Хәтта бәдрәф чистартырга да!..

Аның татарча сөйләшүеннән Искәндәр башта сүзсез калды, чөнки моңарчы ул аны, сөйләшкәндәге акценты буенча, чуваш егете бугай, дип йөри иде. Дүрт айдан артык бергә хезмәт итәләр, походта да бергә булдылар, моңарчы ник бер татар сүзе ычкындырсын! Ә хәзер… Дөрес, аның «хәтта бәдрәф чистартырга да!» дигән сүзләре Искәндәрнең бәгыренә килеп кадалды – ул аны мыскыл итеп әйтүе дип аңлады.

– Син нәрсә, миннән көлүеңме? – диде ул, ниһаять, гаҗәпсенүеннән арынып. – Нигә мине бәдрәф чистартуым белән шелтәләмәкче буласың?

– Әй туган, нишләп көлим ди мин синнән? – диде матрос, кулы белән аны койма буена табарак әйдәп. – Без монда барыбыз да бер үк хәлдәге кешеләр ич. Барыбызның да язмышларыбыз уртак: хокуксызлар без монда…

– Карале, Алексей, син ничек татарча беләсең?! – дип гаҗәпләнеп сорады Искәндәр. – Мин сине чуваш, ахрысы, дип йөри идем.

– Татар мин, туган, татар! Чукындырылган татар…

– Ничек инде «чукындырылган»?!

– «Ничек, ничек…» Ничек булсын – көчләп!

– Әгәр кеше үзе теләми икән, аны урыс диненә ничек көчләп кертсеннәр?! Ничек чукындырсыннар инде?!

– Әй туган, телисеңме, теләмисеңме дип, кем сорап тора аны бездән?

– Ничек инде ул?

– Атна саен ничәшәр мәртәбә килеп-килеп авыл җыенын җыйдылар да, әгәр дә тиз арада урыс диненә күчмәсәгез, ясакны артык түләячәксез, имана җирләрегезне алабыз, дип куркыттылар. Ике ел буе әнә шулай дәвам итте! Шуннан соң крәстиәнгә нишләргә кала? Авылда җирсез ничек көн күрәсең? Менә, шулай итеп, мин Әүхәди Сәгъдиевтән Алексей Семёнов булып киттем. Казан өязеннән, Ярсуар дигән авылдан мин…

– Ирексезләделәр, димәк?

– Әйтеп торам бит… – Алексей, нәрсәдәндер шикләнгән сыман, тирә-ягына каранып алды да, тавышын әкренәйтә төшеп: – Ләкин мин барыбер мөселман булып калдым, – дип өстәде.

– Ничек? Ничек алай була инде?! – дип гаҗәпләнде Искәндәр. – Бер чукынгач, ничек мөселман булып калырга мөмкин инде?!

– Шулай. Мөселман дине бит ул – бер Аллаһка ышану, аның барлыгын һәм берлеген тану. Ә мин моның шулай икәненә чын күңелемнән ышандым һәм ышанам! Эчемнән генә гел белгән догаларымны укып йөрим, Ходайдан саулык-сәламәтлек, хезмәтемне җиңеләйтүне сорыйм…

– Алай дөрес буламы икән соң бу?

– Иң мөһиме, – әйттем бит, бөтен күңелең белән Аллаһның барлыгына һәм берлегенә ышану! Чын күңелеңнән инану! Калганы – урыслар өчен генә… Күңелең чиста булсын, аның түрендә Аллаһка булган рухи ышанычың какшамасын! Мин сиңа да бу турыда уйланырга кушар идем, чөнки, үзең беләсең, чебен дулап тәрәзә ватканы юк. Бу – хакыйкать, туган, ачы хакыйкать. Тагын шуны бел: минем мөселман булып калуымны монда синнән башка беркем дә белми. Кара аны!..

– Нәрсә, мин аңламыйммы әллә?.. – диде Искәндәр үпкәле тавыш белән. – Минем ишеткәнем бар: мондый уен өчен утта да яндырырга мөмкиннәр ди түгелме?

– Шуңа күрә әйтәм дә. Ләкин хәзергә башка бернинди чара да юк. Башны ташка орсаң да, баш кына ярыла – башсыз гына каласың. Нишләмәк кирәк, туган, хәзергә безгә Ходай Тәгалә, ни өчендер, бүтән язмыш бирмәгән… Тора-бара гел болай булмас, яхшы көннәр дә килер дигән өмет белән яшәргә кирәк. Әлхәмдү лилләәһи гәләә күлли хәәл. Ягъни нинди генә хәл булса да, Аллаһыга мактау булсын! Башыңны исән-имин калдырасың килсә, син дә күрә торып утка кермә! Кичә аз гына түземлек күрсәткән булсаң, бүген бәдрәф чистартмый идең бит син!

– Барыбер чистарттыра иде. Чиркәүдәге хәлдән соң гел үчле миңа бу Ярославцев дигән бәндә.

– Күреп тордым, мин дә шунда идем бит ул чакта. Башкалар кебек булырга тырышырга кирәк. Нигә юкка аларның ачуларын кабартырга?

– Юк, мин алай булдыра алмыйм! Аңлыйсыңмы? Булмый миннән андый нәрсә!

– Йә, әйт, кирелегең белән ни кырдың? Кемгә нинди файда булды ул каршылык күрсәтүеңнән? Салкын карцерда утырдың, шуның белән шул булды үҗәтлегең нәтиҗәсе.

– Әйтәм бит, башкача булдыра алмадым: мин әби-бабаларым тоткан динебезгә тугрылыклы булып калдым!

– Күпмегә? Кайчанга тикле?

Искәндәр аның бу соравына каршы берни дип тә җавап бирмәде, бары тик башын түбән генә ия төште. Тик бераздан гына:

– Миндә түземлек җитәрлек! – дип куйды. Ләкин аның тавышында элеккеге күтәренкелек кими төшкән шикелле тоелды: милләттәше Әүхәди сүзләреннән соң уйлануы иде бугай.