Миитэрэй бастакы ыҥырыкка аттаммыта, хас да сылы быһа сэрии бары алдьархайын, уотун-күөһүн, сорун-муҥун этинэн-хаанынан билэн, били этэргэ дылы «эрэйи эҥээринэн, муҥу муннунан тыыран» кэлбит киһи. Сүүрбэтин эрэ ааспыт эрээри икки чанчыктара кырыа хаһыҥ түспүтүнүү кылбайбыттар. Мэлдьи, күн уота быһа сиэн кубарыйан хаалбыт саллаат гимнэстиэркэтин санныттан араарбат. Инилэрэ кини кэнниттэн утуу-субуу ыҥырыллыбыттар. Эргэ балаҕан дьиэҕэ олорбуттар. Холкуос киинигэр олохтоохтук оҥостон, тэринэн олохсуйаары саҥа ампаар дьиэ маһын кэрдинэ сырыттахтарына сэрии буолбут. Чөөдүү хас да сыл буолан баран биирдэ эргиллибит, олорбут балаҕаннарын үрдэ, куһаҕаны таба биттэммиккэ дылы, сууллан хаалаахтаабыт. Миитэрэй: «Кэм сэнэх да этэ ээ, хайа ааттаах сиҥнээхтээбитэй…» – диэн соһуйбута үһү. Инилэрэ өлбүттэрин өтөҕөр кэлэн баран биирдэ истибит. «Хара суруктарын» Өксөөн уура сытан баран, кэлин биэрбитэ: «Сулуусубалаабыт байыаннай чаастарыттан кэлбит туоһу суруктара миэхэ бааллар», – диэбитигэр маҥнай утаа Миитэрэй: «Ону да көрөн хаһан тилиннэрээри…» – диэн саба сапсыйан кэбиспит. Онтон кэлин хайа сиргэ, хаһан, хайдах хаалаахтаабыттарын, хараллыбыттарын саатар билиэм диэн бэйэтэ кэлэн тылланан ылбыт…

Чөөдүү Миитэрэй, Свердлов аатынан холкуостан сэриигэ ыҥырыллыбыттартан собус-соҕотох кини эрэ «Албан Аат» үһүс уонна иккис истиэпэннээх уордьаннарынан наҕараадаламмыт киһи, ону таһынан өссө «Хорсунун иһин» уонна «Бойобуой үтүөлэрин иһин» диэн мэтээллэрдээҕэ. Ол эрэн ити ылбыт бойобуой уордьаннарын, мэтээллэрин түөһүгэр кэтэн эйэҥэлэппитин биир бэйэм хаһан да көрбөтөҕүм.

Дьиҥинэн сэрииттэн эргиллибиттэр мэтээллэрин түөстэригэр иилинэллэрэ үгэс курдук буолара. Бэл эдэр уолаттар араас «барасыылабыскай-ирэсиилэбискэй» эҥин эгэлгэ араас учунучуохтары уолуктарыгар килбэччи тиһэн түөстэрин мөтөттөхтөрүнэ кыргыттар кэрэхсии кыҥастаһар харахтара арахсыбата, кыра ыамайдар ымсыыра одуулаһаллара уостубата.

Миитэрэй сайын, кэллэҕин утаата, аҥаар эҥэлэйэ бүтүннүү сууллубут балаҕанын иһигэр сыппыт. Остуоллара, ороно, сээкэй иһиттэрэ-хомуостара, таҥас дуомнаахтара баара үһү. Чэгиэн этэ сэймэктэнэн кэлбит абатыгар (тыҥатыгар уонна буутугар эмиэ ыараханнык бааһыра сылдьыбыт), кытта төрөөбүттэрин сүтэрбит аһыытыгар ханна да быкпакка, көстүбэккэ, сууллубут балаҕаныгар бүгэн хас да хоммутун кэннэ ыала Киспэ оҕонньор киирэн (Өксөөн куоракка холкуоһун соругар баран суоҕа эбитэ): «Кэбис, субу бүтүннүү сууллаары турар, сөхсүллүбэтэҕэ ырааппыт балаҕаҥҥа сытыма, аньыыта, сүрэ да бэрт, аны сохсо буолан баттыа… Айманарын айманаҕын бөҕө буоллаҕа, ол өйдөнөр, ону туох баалыа баарай, ити эрэн кэбис, өлбүтү кытта өлбүт суох, эн өссө тыыннаах дойдуҥ буорун буллуҥ, уһуну-киэҥи санаан бөҕөргүү сатаа…» – диэн оҕонньор элэбыла тылын этэн, хайа сатанарынан сүбэлээн-амалаан, тылыгар киллэрэн бэйэтигэр дьукаах ыҥыран таһаарбыт.

Балаҕан – киһи олорорун тухары эрэ балаҕан. Дьон иччилээбэт буолла да дьиэ аатыттан ааһар. Төһөлөөх да эргэ балаҕан, икки атахтаах илгэ сылаас тыынынан угуттаан олохсуйан олорорун тухары, иһигэр оҕо иэйбит саҥата чаҕаарар, чэрдээх тилэҕин тыаһа тибигирии сүүрэр буоллаҕына, аал уотун иччитэ күлэ-үөрэ бачыгырыы тыаһыырын устата – эргэрэн, эмэҕирэн, сууллан биэрбэт айылгылаах. Киһи ураты уһуу тыына кэхтибити да тилиннэрэр, буомурбуту да баараҕадытар, суураллыбыты да өҥнүүр улуу күүстээх!.. Өтөх – иччилээх эрэ буоллаҕына үгүс элбэх эбэлэр киэргэллэрэ аатыран, үйэлэр тухары туолан, торолуйан, томтойон турар. «Уруу – ырааҕа, уу – чугаһа ордук» диэн саха өһүн хоһоонугар этиллэринии, өтөх баар сиригэр уолбат уулаах күөл эбэтэр көлүкэ хайаан да баар буолар. Икки атахтаах – Ийэ Айылҕа барахсан биир саамай бастыҥ, кэрэ киэргэлэ. Киниттэн ураты ким силигин ситэри сыныйан сэҥээриэй, Орто дойду үөскүөҕүттэн, Аан дойду айыллыаҕыттан симэммит бары үтүөтүн, хатыламмат хаттыгастаах кэрэтин, кини муҥура биллибэт эгэлгэ араас дьиктиттэн дьикти айымньытын… Киһи буоллаҕа… Соҕотох киһи эрэ…

Санаа – олох быстыспат аргыһа, санаата суох – олох суох… Бэл, бэрт кыра чыпчылҕан түгэҥҥэ бүтүн олоххун ырытан-ыатаран ыларга дылы гынаҕын. Киһи Орто туруу бараан дойдуга кэмнэнэн, кээмэйдэнэн бэриллибит кылгас олоҕун устатын тухары санаанан эрэ сылдьар. Санаа – хом түһэрэн хомотор холус күүс, устан кэлэн уоскутар улуу күүс… Сорох ардыгар санньыар санааҕа санньыччы ылларан сарсыҥҥы күҥҥүн сааһылыы сатыыгын, арыт кэмҥэ алгыс кэриэтэ астык санаалар арыаллаһан киирэннэр аата-ахса суох алыстык үөрээхтиигин… Барыта – санаа… санаа… санаа…

Миитэрэй аҥаар илиитинэн тутта үөрэммит. Эрэй туохха үөрэппэтэҕэ баарай. Холто буолбут өрбөх саппыйатыттан табах кымаахтаан ылан ньилбэгэр ууруммут хаһыат кумааҕытыгар кутан, эрийэн, тылынан ньээлбээн баран уматтар. Оҕонньоттор эмиэ табахтыыллар, хамса хойуу буруота бурҕас гына-гына сиккиэр тыалга охсуллан ыһыллан, сүтэн-симэлийэн хаалар… Тугу эрэ дьээбэни кэпсэтэн, күлсэн, харбыйбыт, нүксүччү түспүт саннылара дьигиҥниир. Бу кэлиҥҥи кэмҥэ дьон санаата хайдах эрэ, туох эрэ үтүө кэлиэхтээҕин өтө таайан сэрэйбиттии, өрө көтөҕүллэн көнньүөрбүккэ дылы…

Ньөкөөрөр уола Тартаайа эмиэ, дьиэ кэйимин сиксигэр туран, дьонтон хаалсымаары табахтыыр, ол туран хайа эрэ ыаллар ыттара сүүрэн эйэҥэлээн иһэрин кини обургу таба көрө охсон, били, тутан турбут маһынан быраҕан кыыраппыта, «өлүү болдьохтоох» диэбиккэ дылы, талах тостон бүк барбыт сиринэн ыты миинэ түстэ. Күөрт ыт «ньох» диэт оҕуруот быыһынан куотаары чыыска күрүө көтүллүбүт сиригэр биилиттэн кыбыллан хаста да өлөр саҥатын таһааран баран биирдэ эрэ төлө барда.

Тартаайа онтон бэркэ диэн үөрэн көнньүөрдэ:

– Һэ, кэһэйдиҥ ини, тары хаһыспат буол!.. – арааһата аһын сиэппит быһыылаах, эмиэ да абаран, эмиэ да «иэстээх» ытын холлоох соҕустук табан астына туттан саҥа аллайар.

– Ити хайаларын ытай? – диэн Борускуоттан ыйытабын.

– Куртайаах Лааһар ыта, кини кэннэ күөрт ыт Болтуоларга эрэ баар, – Бороскуобуйа, Айдаҥ төрүт олохтооҕо киһи туох да саарбаҕа суох тута хоруйдуур.

– Тарын сиэппит эбит дии, – сэмээр сибигинэйэбин.

– Сиэттэ эрэ сиэппэтэ… – дьүөгэм тоһоҕо күрүө ортоку сиэрдийэтигэр тайанан, сэҥийэтин үөһээ сиэрдийэҕэ ууран туран соччо сэҥээрбэтэхтии Тартаайа диэки көрөн ылар… – Итинтиҥ былахытын да сиэттэҕинэ ыты өлөрдөҕүнэ көҥүл киһи… – Борускуо аны Тартаайа саҥабын истиэ диэн тылын түмүгүн оргууй ботугуруур, тоҕо эрэ, күлэн ылар.

– Бүгүн мунньахтыыгыт дуу? – баарыын сарсыарда Өксөөн киирэ сылдьан «киэһэ оҕолор мунньахтыыллар үһү» диэбитэ.

– Мунньахтаан… Тыккыр «кэритэр» оҕолоругар эппитэ. Эн, хата, кэлээриий, сээкэй сонуну истэ, билэ-көрө, сэргэхсийэ таарыйа. Киэһэ сололоох инигин?..

– Ол мин, хомсомуола суох киһи, эһиги мунньаххытыгар сылдьарым сөп үһү дуо.

– Ээс, хайдах сылдьыаҥ суоҕай, ыччаттар уопсай мунньахтара буоллаҕа дии. Эн толору сааһыҥ билигин хаскыный?..

– Мин…

– Эн…

– Уон түөрдүм…

– Оччоҕо эйигин, мэктиэ суруйтардаххына, өссө, хомсомуолга ылыахтарын сөп эбит дии.

– Миигин дуо?!. – хомсомуолга туох эрэ ураты оҕолору, дьону эрэ талан, сыымайдаан ылалларын курдук саныырым. Түөстэрин уҥа өттүгэр, тэтэркэй былаах ортотугар, үрүҥ ии иһигэр кыһыл сулустаах учунучуоҕу иилиммит, бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах (тоҕо эрэ бары оннук көстөллөрө) хомсомуол оҕолору туох эрэ курдук ордугургуу көрөрүм, биир дьиэ кэргэн курдук бөрөспүтүнэн сылдьар ыччаттарга ханыы буолуохпун баҕарарым, ымсыыра саныырым.

– Эйигин… Эн хомсомуолга киирэр сааһыҥ да сөп буолбут уонна сайын от үлэтигэр улахан дьонтон хаалсыбакка тэҥҥэ үлэлээбит үһүгүн дии. Хомсомуол сэкирэтээригэр нэһилиэк оҕолорун испииһэгэ барыта баар. Ким ханна, хайдах үлэлээбитэ-хамсаабыта түөрэтэ биллэр. Удаарынньык киһини эйигин хомсомуолга ылбатахтарына кими хомсомуолга ылыахтарай, хотууй, бастыҥ киһини… – диэн Борускуобуйа элбэх саҥалаах муҥутаан биирдэ кутан-симэн кэбиһэр, үгэһинэн күлэн лаһыгыратан маҥан тииһэ кэчигириир.

– Ким билэр… бастыҥ да буолбатарбын… – дьүөгэм саҥатыттан симиттэн ылабын.

– «Ким билэр» буолбатах, эйигин тута ылыахтара, көрөөр да истээр, – Борускуо эрэмньилээх аҕайдык быһаара охсон кэбиһэр.

Онно-манна ыаллар балаҕаннарын, хотоннорун тирии бүрүөһүннээх халҕаннара аһыллан-сабыллан либиргиирэ иһиллэр. Тото аһаабыт сүөһүлэр уулаары тиэтэйэ-саарайа соруктаах аҕайдык ойбонноругар хаамсан дьалкыҥнаһаллар. Маҥан Халдьаайы сүөһүлэрэ күнүскү аһылык иннинэ уулууллар. Пиэрмэ сүөһүлэрэ солбуһа уулаан бүтэн тахсыбыттарын кэннэ биирдэ кэтэх сүөһүлээхтэр сүөһүлэрин үөскэ үүрэллэр. Ойбон элбэх эрээри түөрэ бары үмүөрүспүтүнэн киирэн «хааһыланан» хааллахтарына харсыһыы бөҕөтө буолар: ойбоҥҥо да түһүү, тэһэ кэйдэрэн орулааһын да сэдэҕэ суох. Пиэрмэ сүөһүлэрин ойбонун Улахан Баһылай анаан-минээн, үлэ-хамнас оҥостон алларар…

Борускуобуйаны кытта күрүө нөҥүө-маҥаа кэпсэтэ туран көрбүппүт, арай, дьон түмсэн кэпсэтэ олороллорун көрөн тахсаахтаабыта буолуо, Чукчакыын муҥнаах бас сыгынньах, чараас сиристээҥки ырбаахынан эрэ хааман бэдьэҥэлээн кэлэн оҕонньоттор ыксаларыгар турунан кэбистэ; элээр-мэлээр халлаан диэки хантаарыҥнаан, тугу эрэ билгэлээн эрэр киһилии, сүр оттомноохтук олоотоомохтоон ылаттаата, онтон биһигини таба көрөн, хаастарын түрдэһиннэрэн «эһиги эмиэ тоҕо манна кэлэн турдугут» диэбиттии, халыҥ уоһун толлотон кыыһырбыттыы тутунна… Онньоҕунан үктэммит бэллэйэн хаалбыт ынах этэрбэстээх, биир да бүттэтэ суох, түөрэтэ саба ууруу самалык абырах буолбут дьыгынаал ыстаанын дуомун тобуктара сатала суох хоппойон тахсыбыттара – Чукчакыыны такыйыаҕынан такыйан баран турар киһи курдук көрүҥнээбиттэр. Киччэччи кырыйтарбыт саҥа үүнэн эрэр баттахтаах куйахатыгар, хас да сиринэн быһа кымньыылаабыкка дылы, бэрт улахан чэр оннулара килбэһэ сылдьаллара бэл тэйиччиттэн көстөллөр. Мин, уол баһын чэрин көрөн «итиччэ айылаах улаханнык туох ааттаахха өлөрөөхтөөбүтэ, дэҥнээбитэ буолуой» дии саныыбын.

Тыккаайдар Талыабайдары кытары ыаллыы олороллор. Ньукулай Сүөдэрэп – Талыабайдар ааннарын саппат киһи, дьон да түмсэр сирэ буолан буолуо уонна бэйэтэ да соло буллар эрэ куруук киирэ-тахса сылдьар. Талыабайдар мэлдьи «киһи атахтаах», тастан киирии ыалдьыттаах буолаллар. Хантан эмит атын сиртэн кэлбит дьон бары сөбүлээн түһэн, хонон ааһар ыала. Өлөксөөһө киирбит киһини уу иһэрдибэккэ эрэ таһаарбат үтүө дьахтар. Талыабай ойоҕунуун майгылара да үчүгэйэ бэрт, ол да иһин дьон эрэ сөбүлээн түһэн эрдэхтэрэ.

Талыабай чараас ырбаахы дуомунан эрэ тахсыбыт Чукчакыыны көрөн:

– Ычча нохоо, дьиэҕэр бар, аны ыалдьан онтуҥ итэҕэс буолуо, – диир.

– Ээ бэйи, бэйи… – Чукчакыын айаҕын алаарыччы ата-ата киэҥ баҕайытык күлэн сатарытта, онтон тоҕо эбитэ буолла, аттыгар турар Тартаайа харытын бобо тутан көрдө уонна туораттан көрүүгэ бэрт сатамньыта суохтук эт-этин бүтүннүүтүн дьигиһитэн ибигирии-ибигирии: «Ыы-кы-кы-кыы… ыы-кы-кы-кыы…» – диидии эмиэ күлэн саһыгыраата.

Тартаайа итиччэ сылтах көстүбүтүн кэннэ ону дэлэҕэ да сыыска-буорга мүлчү түһэрэ сылдьыа баара дуо, кыыбаҕата баппакка бэйэтэ нэһиилэ сылдьар киһи.

– Хайа, быраатым дьоҕойон тутуһан көрүөххүн баҕараҕын дуу… Убайгын кытары ээ-э… – дии-дии ытыһынан Чукчакыын эрэйдээҕи бэрт холустук сүнньүттэн ылан илгиэлээтэ.

Чукчакыын күлэн ыртайа-ыртайа:

– Ээ бэйи, бэйи… айаха-айаха… – эрэ диэмэхтиир.

Тартаайа «үөһүгэр» киирдэ, «икки атахтаахха бүдүрүйбэтэх» Чукчакыыны охторон «аатын-суолун алдьатан» баран тэйэргэ сананна быһыылаах – уол эрэйдээҕи атахтаан да көрдө, бэрт холустук илиилэриттэн эр-биир ылан уҥа-хаҥас да садьыйталыы сатаата эрээри – Чукчакыын өчөһөн дьирэччи тэппитэ соҕотох.

Чөөдүү Миитэрэй, Тартаайа «куһаҕан уолтан» үтүөнэн арахсыа суох чинчилэммитин көрөн:

– Нохоо!.. Тартаайа, бадьыыстаама… Туох гынаары тыытаҕыный… Бүт-бүт, тохтоо, – диэн буойан көрдө.

Суох, Тартаайа киһи үтүө саҥатын истэ сылдьыа, кытаат диэбиккэ дылы өссө эбии өрө баран, санаата эрэ барыта хайдах эмит гынан Чукчакыыны охторбут киһи диэн буолла. Чахчы сыратын-сылбатын биэрэн туран тустан, икки илиитинэн «куһаҕан уолу» окумалларыттан бобо тута сылдьан бэрбээкэйгэ тэбиэлээтэ. Сиһиттэн өрө көтөҕөн ыла сатаата да кыайбата. «Кэбирэх сирэ ханнаный, хайдах киирэн киһи охторуой» диэбиттии, сүөһү атыылаһар киһилии, тула эргийэн көрүү-истии бөҕөтө буолла. Эмиэ туох да харса суох саба түһэн уҥа-хаҥас илгиэлии, тардыалыы сатаата да син биир туһа тахсыбата.

Саатар Тартаайа эбии кыһыйыах быатыгар, Чукчакыын сордоох наар саҥара үөрэммит үгэһинэн:

– Кэһэй, кэһэй, кэһэйдэ!.. – диэн онто да суох абара-сатара сылдьар киһиргэс уолу эбии кыынньаан, кыыртаан биэрдэ.

Тартаайаны хапсаҕайдаһан тустууга, кырдьыга, кытаанах, сүһүөхтээх уол диэн кэпсииллэр. Ыһыахтарга тустан элбэхтик мүһэ ылбыта үһү. Бэйэтэ хараҕынан харалҕан буолан сэриигэ барбатах. Чахчыта да көрөрүнэн букатын мөлтөх быһыылаах, ол эрэн дьон кинини оннук айылаах, сыыллан, чыыскаланан хаалыах айылаах мөлтөх харахтаах буолбатах, кинитээҕэр балай, алаа, кылар харахтаахтар бартара дэһэллэр. Тартаайа хараҕа «көрөр-истэр» хамыыһыйаҕа тиийдэҕинэ «букатын сабыллар» үһү. Эҥин араас ханна барыай, элбэххэ туох суоҕа баарай: «Тартаайа – сайын күөл билиитигэр хайа дьахтар тыынан устан талбаардарын, былаатын өҥүнэн арааран, дьиэтин тэлгэһэтигэр туран, эндэппэккэ билээччи…» – диэн эр дьон күлсэн кэпсэтээччилэр. Кырдьык эрэ, сымыйа эрэ. Омун да буолуон сөп…

…Тартаайа биир түгэҥҥэ уол эрэйдээҕи атаҕыттан ылан өрө баһан таһаараары гыммытыгар, анарааҥҥыта эмискэ эт-этэ бүтүннүү күүрэргэ дылы гынна да, хаҥас атаҕыттан көтөҕө сатыы сылдьар киһини синньигэс биилиттэн бобо тардаат, икки илиитинэн өрө баһан таһаараат, сүр күүскэ, лоһугуруу тоҥмут, үлтү тэпсиллибит, күһүҥҥү чараас хаардаах тиэргэн чигдитигэр «ньылк» гына түһүөр диэри ньыппаччы бырахта…

Киһи быара улаханнык доргуйда быһыылаах, кыл илимтэн араарыллан тыыга быраҕыллыбыт собо айаҕын аппаҥнатарыныы, тыын ыла сатаан өҥүргэһинэн көрө-көрө дьүккүҥнээтэ, муннуттан хоп-хойуу хаан санньылыйан түһэн чигди үрдүгэр таммалаата…

– Оо!.. – диэн Борускуо саҥа аллайа түстэ.

Чукчакыын хас тустан хоппут киһитин аайы тыллаһар дьаалатынан:

– Кэһэй!.. Кэһэй!.. Саатта ээ… Саатта… Кэһэй!.. – дии-дии икки ытыһын «тас» гына охсуна-охсуна, өрө ыстана-ыстана кыайбыт-хоппут киһи буолаахтаан үөрэн-көтөн даллахаччыйда, туох да дьалаата суох күлэн саһыгыраамахтаата.

– Бу да киһини тугун… Тугун туста оонньоон хаалбыт кэмэлдьилээх сатананый доҕор, – диэн Ньөкөөрөр оҕонньор, дөйөн баран, мунду миинин курдугунан мээнэнэн килээр-мэлээр көрө-көрө саҥа өйүн-төйүн булан эрэр уолун мөҕөн чаҥкынаата.

– Оноҕоһун буллаҕа, тустума диэн этиллибити истиэх эрэ быһыыта суоҕа, – аны Чөөдүү Миитэрэй сэмэлээтэ.

– Иһин улаханнык доргутта быһыылаах, дьэ сордоох киһи, хас уолу, оҕонньору барытын «тустан көрүөх эрэ» дии-дии тардыалаһа сылдьара ити баар. Чукчакыын муҥнаах туох буруйдаах буолуой, бэйэтинэн саба түһэн иилиҥкэйдэммит киһини быраҕымына, кини – киһи сээкэйин өлөрүө диэн куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарбат эрэйдээх буоллаҕа, тустар, тутуһар баар буолтун кэннэ тустумуна, саатар эрэ… – Борускуо хотторооччуну да, хотооччуну да иккиэннэрин эмиэ да сэмэлээн, эмиэ да аһынан саҥарар.

Бу кэмҥэ Тартаайа ытыһын көхсүнэн дьабадьытын хаанын сотто-сотто, аҕылаан ыгдаҥныы-ыгдаҥныы туран кэллэ, бүтэй анныттан ыраас хаары ытыһан ылан сирэйин ньуххайданна, сыҥааҕа тахсыбыт киһилии, айаҕын киэҥник атан түөһүн муҥунан салгыны иҥсэлээхтик, өрүһүспүттүү эҕирийбэхтээтэ, уҥа илиитин харытынан иһин баттыалаамахтаата… Ыарыытыттан да, кууллаах хааһахтыы сааттаахтык бырахтаран хотторбут кыһыытыттан да абарбыта сүр быһыылаах, күрдьүөтээбит оҕустуу сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн сүрдээх.

Талыабай Уйбаан, Тартаайа ыраастанабын диэн муннун хаанын сирэйигэр түөрэтигэр ньаҕайдаабытын көрөн баһын быһа илгиһиннэ:

– Ыл… баран сирэйгин суун… Тоҕо сүрэй доҕор…

– Киһи эппитин ыт да үрбүтүгэр, бырдах да дыыгынаабытыгар холообот хоҥ мэйии баара… Баран суун дуу, хайаа дуу!.. – Ньөкөөрөр уолуттан абарбытын омунугар, субу соппойон бүппүт удьурҕай бастаах хамсатын күлүн тэбээри, чэкичэххэ күүскэ охсон, тэскэҕэр баһын чубуугуттан арааран кээстэ. – Һуу!.. Ити, аны хамсабын тоһуттаҕым…

Бу түгэҥҥэ «өлүү болдьохтоох, иэдээн төрүөттээх» диэбиккэ дылы Чукчакыын, Тартаайаны одуулаан ыртайан туран:

– Кэһэйдиҥ дуо?!. – диэн ыйытыылаах буолла.

Тартаайа эрбэҕин муннун үүттэригэр эр-биир тиэрдэн уҥа-хаҥас сыыҥтаталаата, хаан булкаастаах силинэн, абарбыта бэрдиттэн сыҥааҕын энньэтэн туран хаста да силлээмэхтээтэ уонна:

– Ээ-э!!. – диэн ордоотоото.

Чукчакыын куттанар, дьаарханар диэни билбэт муҥнаах:

– Кэһэйдиҥ дуо-а!.. Саатта ээ!.. – диэн, киһи кэчэһиэх, кэлиилии-кэбэ турда.

– Туох диигин илээт!.. Киибэс!.. – диэн өссө да бэрт быдьардык үөхсэн саҥа аллайаат, Тартаайа сүр эрчимнээхтик ыстанан кэллэ да, соһуйбут курдук уун-утары көрөн кыалгайан турар Чукчакыыны, уҥа сутуругунан, маҕайа түһээт охсон кууһуннарда… Сыҥаах тыаһа бүтэҥитик «ньылк» гынаатын кытта, «куһаҕан уол» сордоох, ойбон таһыгар эһиллибит баҕа курдук, тас иэнинэн баран атахтара адаарыс гыннылар, киһи мэйиитигэр киириэхтик ыһыытыыр икки, кыланар икки ыккардынан саҥа таһааран часкыйа түстэ…

Тартаайа онно эрэ кыһаллыах быһыыта суох, охтон сытар уолу тоҥ ынах этэрбэстээх атаҕынан, өрө көтө-көтө, хайа түбэһиэх, туох да харса суох тэбиэлээн биллиргэттэ. Чукчакыын муҥнаах көмүскэннэҕим ырата буолан икки илиитинэн, биир кэм, таба атыыра табыйан эрэринии татыахайданна…

Тустуу бу курдук эргийэн, «эриэннэнэн» тахсыа эрэ диэн күүппэккэ олорбут дьон маҥнай утаа көрбүттэрин итэҕэйбэккэ аҥала аҥырдыы тааллылар. Ол эрэн ити, били, этэргэ дылы кыл эрэ түгэнигэр буолла. Чөөдүү Миитэрэй ойон тураат, сүүрэн кэллэ да, кыыллыйан уутугар-хаарыгар киирэн силиктээн эрэр Тартаайаны, тулаайах хаалбыт «соххор» илиитинэн халтаҥ сонун саҕатыттан түүрэ харбаан ылаат, кэннинэн тэмтээкэйдэтэн охторон түһэрдэ…

…Чукчакыын өттүгэстии сытан баламат охсууттан көтүрү ыстаммыт икки балтатын, тылынан бигээн хачыгыратан таһааран силлээн санньылытта. Ынчыктаан эрэрдии ытаан дуомнаммыта буола-буола, били, хааннаах силин кытта чигдигэ түспүт балталарын сөмүйэтин сүрэҕинэн «бу туохтар түстүлэр» диэбиттии баттыалаан көрдө. Онтон туһалара ааһан туллубут тиистэрин, «аны ким эмит көрөн былдьаан ылыа» диэбиттии, ытыһын иһигэр кистии тутан кээстэ уонна үлтү тэпсиллибит тиэргэн хаарын үөһэ умса түһээт иэмэ-дьаама суох ытаан барда… Чукчакыын муҥнаах өҥө баранан бүттэтэ суох буолбут сиристээҥки ырбаахытын хонноҕо киэҥ аҕайдык алларааҥҥа диэри хайа ыстаммытынан, кирдээх этэ кистиир хаххата суох хаалан бар дьон көстүүтүгэр килбэйдэ. Холто буолбут ырбаахытын көхсүн дуома уол өрүтэ тыынарыттан уус күөрдүн көпсөҕөрүнүү үөһэ-аллара хапсыҥнаата… Ити сытан аны, хабах курдук киччэччи кырыллыбыт, бүттэтэ суох чэр буолбут баһын өндөтөн Тартаайа диэки көрө-көрө:

– Аа-аа-а… А-ҕам кэһэтиэҕээ-э… – дии-дии отой да уйа-хайа суох ытаата, «тоҕус уон тоҕус сиринэн» самалык абырахтанан «дьэрэкээннэнэн тупсубут» дьыгынаал ыстаана «мин баҕас иччим үтүө этин кистии сатыам» диэбиттии хахха буолан харбыйда…

Мин, «…аҕам кэһэтиэҕэ…» диэн тыллартан, эмискэ үлүгэр, сүрэҕим, ким эрэ уолугум иһигэр илиитин уган убахтаан эрэринии, бобута туппахтаата… Айылҕа атаҕастаан, итэҕэс төрөөхтөөн кэрэгэй дьылҕаламмыт, «тахсан иһээччи – сүүскэ охсор, киирэн иһээччи – кэтэххэ биэрэр», дьон мөкүтэ, сидьиҥэ – күлүү-элэк, көр-нар оҥостор киһилэрэ буолбут Чукчакыын барахсаны аһынаммын кэҥэриим кычыгаланан, харахтарым туманныран бардылар, куолайбар, туох эрэ, бүлтэс кэриэтэ кытаанах бүөлүү турбутун курдук буолла…

Күүстээх садьыйыыттан тэмтэрийэн охтубут Тартаайа ойон тураат аны Миитэрэй уолугар түстэ, дьирээлэһии буолла… Чөөдүү төһө да аҥаар илиилээҕин иһин Тартаайа охсурҕаланан илгиэлииригэр кыһаллыбата, киһитин уолугуттан хам ылбыт уҥа илиитин ыһыктыбата.

– Туох буолбут урдуускунуй, доҕор эн?!. Кыайан көмүскэммэт киһини тоҕо охсоҕунуй, атаҕастыыгыный?!.

Тартаайа абарбыт, буугуначчы кыыһырбыт омуна ааһа илик уол харсаахтаһарын кубулуппата:

– Кыайан көмүскэммэтигэр киһини итиччэ айылаах күүскэ быраҕар дуо?!.

– Бэйэҥ тустуохха диэн тустубутуҥ буолбат дуо?!. Ити киһиҥ киһини охсор диэн тугун билбэтин бэйэҥ бэркэ билэҕин буолбат дуо уонна тугу үөннүрэҕин!.. Санааҥ да сатаҕайа бэрт доҕор, дьон баар, көрөн олорор диэн туттуммакка итигирдик кэбилэнэр диэн… Киһи тохтоппотоҕо буоллар, отой да өлөрүө эбиккин дии!..

– Онно эн тугуҥ кыһалҕатай… – Тартаайа, били, эрчимирэн тэбиэһирбит быһыыта, күргүй-көбүө саҥата – Чөөдүү Миитэрэй сүгэ-балта кэриэтэ өтөрү-батары сытыы тылларыттан сыһыйан, омуннуран сүгүллэҥнээбитэ арыый да намырыырга дылы гынна.

– Онно эн тугуҥ кыһалҕатай буолар ээ… Дьэ киһийдэххин дии… – диэт Миитэрэй, Тартаайаны кэннинэн хас да хардыы тэмтэкэччийиэр диэри күүскэ үтүрүйэн кээстэ.

Тартаайа аҕата Ньөкөөрөр тайах маһын өрө көтөҕөн чочоҥното-чочоҥното уолугар туһаайан:

– Хара сордоох онтон… Иирсээнэ суох сылдьыа дуо, наар кини дьону кытта мөрөйдөһөр буоллаҕа… – диэн мөҥүттэн муҥнанна.

Талыабай сиргэ сытар Чукчакыыны тиийэн окумалыттан ылан өрө тардан туруорда, хаар, муус сыстыбыт таҥаһын дуомун тэбээн көмөлөспүтэ буолла.

– Ыл, Чукчакыын, дьиэҕэр баран хаал, халлаан да тымныы, сыгынньах таһырдьа мээнэ сылдьыма.