Читать книгу «Сират күпере / Мост над адом» онлайн полностью📖 — Рината Мухаммадиева — MyBook.

– Сукмаклар бер булса да, юллар аерым безнең. Тоткан мәсләкләребез төрле.

Кодрачев та исәнләшкән-танышкандагы эчкерсез самимилегеннән арынырга мәҗбүр булды. Итекләрен итеккә сугып алды да гимнастёрка төймәләрен сәдәпләде. Күрәсең, бу – аның эче пошканда башкара торган гадәтедер.

– Юллар аерым дисең инде, ә? – Тамак кырып куйды Гәрәй Кодрачев. – Әйдә, бераз йөреп киликме соң әллә булмаса… Кай тарафларга юл тотасың?.. Минем вакыт бар, озата барыйм бераз.

Ике укытучы язгы урам буйлап янәшә атлап китеп бардылар. Күпне күргән Уфа вокзалы артта калды. Язмышлары шактый охшаш булса да, сүзләре сүзгә бәйләнә алмый аптыратты. Мәктәп, авыл һәм туган-үскән яклары турында хәбәрләшеп алдылар. Гәрәй Кодрачев та аның кебек үк күптән түгел генә Уфага килеп урнашкан икән, моңарчы Урал тау куенындагы бер башкорт авылында мөгаллимлек иткән. Ул да калага фикердәшләр, мәсләктәшләр табу уе белән килгән.

Кодрачев, җай чыгуга ук, Мирсәеткә баядан ук бирергә җыенган соравы белән мөрәҗәгать итте.

– Мине син тыңладың, – диде ул. – Инде сөйлә: үзең нинди мәсләктәсең?..

Үзенең ни теләгәнен, максаты, хыялы нидән гыйбарәт икәнлеген яхшы белә Мирсәет. Бу хакта аның күп мәртәбәләр уйланганы бар. Ә менә ничек шул уй-хыялларны кыска гына итеп аңлатып бирергә… Бу җиңел эш түгел.

– Мин, киресенчә, һәркемнең бәхетле булуын телим, – диде ул, үзенең кем белән янәшә атлап барганлыгын искә төшереп. – Кем булуына, кайсы милләт һәм нинди дәүләттән булуына карамастан, җир йөзендә яшәгән һәммә кеше бер дәрәҗәдә үк бәхеткә лаек…

Гәрәй Кодрачевның ни рәвешле кабынып китүен күрүче булса икән шунда! Күрәсең, кешелек һәм дөнья хакында сөйләшү аның иң яраткан шөгыле, стихиясе иде булса кирәк. Мирсәетнең аңлатып бетергәнен дә көтеп тормастан элеп кенә алды:

– Бәй, туганым, – диде, куанычы белән уртаклашырга ашыгып. – Максатларыбыз бер үк түгелме соң безнең?!

– Түгел.

– Ничек «түгел»?! Синең дә җир йөзен сафландырырга, кешеләрне бәхеткә тиендерергә исәп. Минем дә!.. Болай булгач, язмыш безне үзе очраштырган…

– Юк, – дип каршы төште Мирсәет. – Син кешеләрне бернигә санамыйсың. Үлем телисең кешеләргә… Мәсләктәшем түгел, сыйнфый дошман булып чыгасың син миңа!

Үзенең хаклы булуын исбат итәргә ашкынган Гәрәй Кодрачев:

– Ашыкма әле, туганым, – дип, аның каршысына ук килеп чыга. – Максатлар бер безнең. Ысуллар гына аерылыша…

– Әйе, ысулларыбыз бүтән, – дип килешә Мирсәет. – Сәламәтме яисә гарип-горабамы ул, матурмы, әллә ямьсезме – кешеләр һәммәсе тигез. Аларның бер дәрәҗәдә үк бу якты дөньяда яшиселәре килә, бәхетле буласылары…

– Бәй, туганым, ул дөнья яктымы соң?! Һәммә кешеләрне дә бәхетле итә аласыңмы шул караңгы, салкын дөньяда?.. Әйт, ничек ирешергә уйлыйсың максатыңа?

Мирсәетнең авырткан җиренә кагылдылармыни, тирән сулап куйды. Нәкъ менә шул сорауга җавап таба алмый изаланган көннәре бит инде аның. Танырга мәҗбүр булды.

– Ничек икәнен белмим әлегә, – диде ул, уңайсызлану кичереп. – Ләкин башкаларны талау, үтерү юлы белән түгел.

– Мин дә кешегә бармак белән чирткән адәм түгел, – дип ачылды, үзенең асылына кайтып төште Гәрәй Кодрачев. – Ул «төймәгә басып», «туксан тугыз процент» дигәннәрем – игътибар җәлеп итү өчен генә инде. Колагын үрә торгызырлык сүз әйтмәсәң, сине тыңламый бит ул урам кешесе.

Кояшлы язгы көн белән хозурланып, Уфа урамнары буйлап озак йөрде алар. Аяк астында берөзлексез юеш кар һәм язгы су чыпырдады. Чолгаулары юешләнеп, тәпиләре чыераганны да тоймадылар.

Йөри торгач, үзләре дә белешмичә биек яр читенә – Агыйделгә килеп чыгылган. Елга өстендә, каралып-зәңгәрләнеп, калын боз ята иде әле.

Гел көтмәгәндә кулларын югары күтәреп, сабыйларга хас бер рухлану белән кычкырып җибәрмәсенме шунда Гәрәй Кодрачев:

– А-гый-дел-кә-әй…

Бераздан елга аръягындагы әрәмәлекләрдән әйләнеп кайткан тонык кына кайтаваз ишетелде: «Агыйдел-кә-әй».

Мирсәет күңелендә дә җылы тойгылар уянды. Янәшәсендә басып торучы романтик җанлы яңа танышына сыйнфый дошманы итеп карамый иде инде ул. Җир йөзендәге тигезсезлек, җәбер-золымга нәфрәт һәм шул тигезсезлектән ничек чыгу юлын белмәү, күрмәү генә бәргәләнергә, бер яктан икенче якка ташланырга мәҗбүр итә икән бит аны. Ә чынлыкта гадәти бер кеше. Гаиләсе юк, дуслары юк. Аның үзе кебек үк япа-ялгыз. Теленә салынуы да анархистларныкы сыманрак килеп чыксын өчен генә икән.

– Беләсеңме, Мирсәет, – дип, аның беләгеннән кысып тотты шунда Кодрачев. – Агыйделкәй турысында безнең башкортларның гаҗәп тә моңлы җырлары бар бит. Тиле димәссеңме, шуларның берәрсен кычкырып-кычкырып җырлыйсым килә минем. Бөтен халкыма, Урал тау аръягынача ишетелерлек итеп.

– Тилергән икән, димәсләрме?..

– Дисәләр соң…

– Соң, җырла алай булгач… Безнең татар-башкорт халкы элек-электән бар моң-хәсрәтләрен Агыйделгә салып агызган.

Шулчак Гәрәй Кодрачев, быргы кычкыртырга җыенган быргычыдай, күкрәген тутырып киерелеп бер сулады да көчле калын тавыш белән җырлап җибәрде. Кыя тау өстенә менеп баскан бөркеттән һич аермасы юк. Булса да, ул кадәр моңлы тавыш кына булмас бөркетләрдә:

 
Агыйделкәй кайда, ай, тугайда,
Агыйделкәй кебек су кайда?
Агыйделкәйләрнең, ай, һавасы
Җанга рәхәт, тәнгә зур файда.
 

Җырның кушымтасын Мирсәет тә күтәреп алды. Алар, сүз берләшкән сыман, парлап җырларга керешкәннәр иде:

 
Йәмле Агыйдел буйлары ла
Бетерәдер хәсрәтле уйларны шул,
Бетерәдер хәсрәтле уйларны…
 

Шул мизгелдә читтән карап күзәтеп торсаң, боларны бүгенгәчә бер-берен күрмәгән-белмәгән кешеләр дип һич кенә дә әйтмәссең. Берсе – башкорт, икенчесе татар димәссең, гүя бер ана балалары, бергә уйнап, җырлап үскәннәр.

 
Агыйделкәйләрнең, ай, буенда
Сандугачлар сайрый муелда.
Идел суы эчкән ир-егетләр
Яман теләк йөртмәс уенда…
 

– Мирсәет, – дип, аның җилкәсенә кулын китереп салды Кодрачев. – Безнең татар-башкорт моңнан яралды микән әллә ул, Мирсәет?! Җырлыйсың… Ә үзе һич җырлаган кебек түгел, йөрәк җилкенә башлый, сагыш биләп ала, елыйсы да, шатланасы да килә бер үк вакытта… Синең дә шулай булганы бармы, ә, Мирсәет?..

Ихласлык биләп алган иде һәр икесен. Үз чиратында Мирсәет тә аңарга, күңеле тулган чакларында, үзенең ничек итеп бәрәңге бакчаларының ерак почмагына менеп карт тирәкләр шавына кушылып җырларга яратканлыгын сөйләде. Бераз җил дә исеп куйса, оркестрларың бер читтә торсын, үзләре көй биреп, үзләре күтәреп ала торган иде тирәкләр. Онытылып җырлыйсың бер рәхәтләнеп, ә тавышыңны һичкем ишетми – тирәкнең шундый хикмәте бар.

– Агыйделне боз каплаган, – дип әйтеп куйды Гәрәй Кодрачев, уйланып торган җиреннән. – Калын боз ята Агыйделкәйнең өстендә.

– Атна-ун көн дигәндә, ул бозлар шартлый, ярыла башлар. Агыйделкәй боздан арчылыр, – дип, әңгәмәдәшенең фикерен эләктереп алды Мирсәет.

– Агыйдел арчылыр арчылуын, ә безнең күңелләр арчылырмы боздан?

– Күңелләребез дә арчылыр, бәлки… Халкыбыз гына нишләр?.. Үзенең аңын еллар, гасырлар буе томалап торган боз катламын җилкәсеннән төшерергә сәләтлеме безнең халык?! Әнә ни борчый мине, Гәрәй агай…

– Дөресен әйтим, Мирсәет, мин өметемне өзгән… Кол булып яшәргә күнеккән безнең татар-башкорт халкы. Коткарыйм дип, үзенә сүз катсаң, ул сиңа сәерсенеп карый. Дошманыннан болайрак күрә башлый…

– Шулай да, Гәрәй агай, өметебезне өзәргә тиеш түгелдер без! – Үзе дә сизмәстән Мирсәет аңарга үз итеп «агай» дип дәшә башлады. – Нәрсәдер кылырга, халыкның боз астында иңрәп ятуына бер чик куярга иде бит.

Шул сәгатьтә алар дуслашырга һәм Уфада, татар-башкорт укытучыларыннан яшерен оешма төзеп, халыкны азат итү юлында бергә эш башларга дип ант итештеләр.

* * *

Килешү хәерле сәгатьтә булгандыр, күрәсең. Агыйдел боздан арчылып, атна-ун көн үтте дигәндә, алар оешып өлгергән иде инде. А. Богданов, З. Вәлиев, Ш. Уралбаев һәм Гәрәй белән Мирсәет. Шул биш ир-ат янына тагы ике мөгаллимә килеп кушылды – Халидә Байтурина белән Рауза Чанышева.

Оештыру киңәшмәсенә Мирсәетнең фатир хуҗалары, Дәүләт думасының 1 нче чакырылыш әгъзасы Белоусовның сараенда җыелдылар. Җитәкче итеп, бертавыштан тормыш тәҗрибәсе ягыннан аерылып торган, 1905 ел революциясен Петроградның үзендә каршылаган Гәрәй Кодрачевны сайладылар.

Иң элек яшерен оешманы ничек атау турында бәхәс куерып алды.

– Мин социалистлар булу ягында, – диде Кодрачев, дилбегәне үз кулына алып. Әмма шундук үзе өчен бик тә әһәмиятле тоелган төгәллек кертергә ашыкты: – Ләкин «анархический уклон» лы сугышчан социалистлар! Шәп яңгырый бит, ә?..

– Юк, иптәшләр, – дип, кайнарлыгы белән Гәрәйнең үзеннән дә арттырып җибәргән Вәлиев чәчрәп чыкты. – Миңа «анархия» дигәне ошап бетми, котылырга кирәк ул сүздән. Әйтик, татар социалистлары оешмасы дисәк телгә ятышлырак булыр түгелме?!

– Булмай, моңа мин разый булмаем, – дип, Уралбаев каршы төшә тегеңә. Арада иң яше булса да, шактый ук тешләк күренә ул да. – Нигә татар гына? Башкортларны да онытырга ярамай.

– Соң, алайса, татар-башкорт социалистларының сугышчан оешмасы дияргә кирәктер.

Тәкъдимнең монысын туташлардан Рауза Чанышева кертә. Ул Кодрачев белән янәшә утырган. Әллә нигә бер кулындагы кәгазь кисәгенә язгалап та куя. Бу аның беркетмә алып баруы булган икән.

Рауза Чанышева беренче күрүдә үк Мирсәетнең игътибарын җәлеп иткән иде. Гәүдәгә җыйнак кына булса да, бар җире килешле һәм сылу үзенең. Бигрәк тә елмайган чакта, йөзләре балкып, яктырып китә аның. Ә зур зәңгәр күзләре (ай, ул күзләр!) берөзлексез уйнап, якты нурлар сирпеп, үзләренә тартып тора. Куе кара чәчләрен, ул чактагы татар туташларыннан аермалы буларак, бер генә толымга үргән дә иңбашы аша күкрәгенә салган. Үзе әледән-әле, көязләнеп, шул толымын хәстәрләп-барлап тора. Шул кызның сылулыгы, шул кызның күзләреннән сибелгән зәңгәрсу яктылыктан әсәрләнеп, фикер алышуга да катнаша алмый иза чиккән чагы иде Мирсәетнең.

– Туташ дөрес әйтә. Мин әнә Рауза туташ тәкъдименә кушылам, – дип әйтеп ташлаганын абайламый да калды.

Аның хуплау сүзен Рауза туташ та игътибарсыз калдырмады. Күзләрен тутырып карап куйды ул Мирсәеткә һәм ирен читләреннән серле генә елмаю юллады.

Әмма революцион оешманың исеме тирәсендәге бәхәс башкалар өчен тәмамланмаган иде әле.

– Бик озын бит, иптәшләр, – диде Гәрәй Кодрачев. – Революцион оешмаларның атамасы кыска, әмма тирән мәгънәгә ия булырга тиешле. «Анархистлар» дигән сыман, колакны үрә торгызырлык.

Вәлиев өлгерлек күрсәтте:

– Соң, «Милли социалистлар» гына диик, алайса. Кыска да, мәгънәле дә.

Монысы инде Уралбаевны канәгатьләндерми, ул чәчрәп чыга:

– Мин разый булмаем, иптәшләр. «Милли» дигән сүз генә җитми… Башкортларны да онытырга ярамай.

– Татар дигән сүз дә юк бит, – дип, үзенең якташын тынычландырырга ашыга Кодрачев.

Теге риза түгел, аның үз туксаны – туксан:

– Булмай, мин барыбер разый түгел, Гәрәй агай. Милли дигәч, татарныкы гына булып аңлашыла ул. Башкортларны да онытырга ярамай…

Алай чәпчү кирәкмәгәнлеген Гәрәй Кодрачев үзе аңлаткачтын гына килешергә мәҗбүр булды Уралбаев.

Бу программа-максимум иде. Оешманың эшен программа-минимумнан башларга туры киләчәк. Шуңа күрә көн кадагында торучы ашыгыч чаралар да билгеләнде:

1) Татар һәм башкорт крестьяннары, эшчеләре һәм интеллигентлары арасында агитация эшен җәелдерергә.

2) Шәкертләр арасына үтеп керергә.

3) Өязләрдә оешманың ячейкаларын булдырырга.

Һәр эш өчен махсус җаваплы кешеләр билгеләнде. Мирсәет белән Уралбаев һәм тагы ике туташка шәкертләр вә татар-башкорт крестьяннары белән эшләү йөкләтелде.

Губерна түрәләренең болай да татар-башкорт авылларына революцион элементлар үтеп керүенә хәвефләнгән, кайбер ашыгыч чаралар күрергә керешкән еллары иде бу. Күп кенә авылларга миссионерлар курсын узган рус һәм керәшен татарлары җибәрелде. Укытучы сыйфатында җибәрелгән бу кешеләр урыннардагы хәлне күзәтеп-тикшереп торырга һәм берочтан руслаштыру политикасын үткәрергә тиешле булалар.

Сугышчан социалистларның интернациональ оешма әгъзалары кайда гына барып чыкмасын, аларның юлына әлеге дә баягы шул миссионерлар курсын узган укытучылар каршы төшә. Урыннардан килгән мәгълүматларга нигезләнеп, Уфада да эзәрлекләргә керештеләр үзләрен.

Июнь ахырларында Гәрәй Кодрачевның чакыруы буенча ашыгыч киңәшмәгә җыйналдылар. Шәһәрдә түгел, конспирация максатларында Агыйдел аръягындагы әрәмәлектә урнашкан нәни генә аланлыкта очраштылар. Оешма бу вакытта байтак кына яңа әгъзалар белән тулыландырылган иде инде.

Мирсәет белән Рауза Чанышева, бүтәннәрдән яшереп кенә, бер-берсенең кулларын тотышып утырдылар. Эстәрлетамак өязенә барган җирдән якыннан танышып һәм табышып, югалтмаска вәгъдәләр бирешеп кайткан мәлләре генә иде әле. Йөрәкләрнең, яшьлек хисләреннән исереп, күкрәк читлегенә сыеша алмый талпынган чагы…

Кодрачев аягүрә торып басты һәм, гадәтенчә гимнастёрка якасын бушата төшеп, ялкынлы сүз башлады.

– Революция язмышы авыр хәлдә, иптәшләр. Патша агентурасы көн-төн даими эзәрлекләргә кереште үзебезне. – Шулай, югарыдан торып, масштабны күп мәртәбәләр арттырып, вакыйгаларны куерта төшеп, пафос белән сөйләргә ярата торган иде ул. – Әмма без моңарга карап революцион эшебезне туктатырга тиешлеме?! Патша куштаннарыннан, полицайлардан өркеп идән астына качышкан тычканнар сыман посып утырырга тиешлеме без?! Юк, без сездән түгел, сез бездән өркерсез, әфәнделәр!..

Аланда тыңлап утыручылар тетрәнеп китә шунда, ни дияргә белми, бер-берләренә каранып куялар… «Әфәнделәр» дигәнен махсус Агыйдел аръягында калган Уфага таба кулын ишарәләп әйтте ул. Тыныч кына тыңлау мөмкин түгел Гәрәй Кодрачевны. Үзәккә үткәзеп сөйли.

Ул, аерым туктап, иң элек Уфа түрәләрен тетеп салды, аннан Петроградтагы патшаны чак тәхетеннән бәреп төшермәде. Бөтендөнья империалистларына аеруча каты эләкте. Ялкынлы чыгышын тәмамлаганда, үзенең дә яңаклары һәм колаклары гына түгел, күзләренә кадәр ут булып яна иде инде. Сүзен тәмам иткәч тә әле, уң кулын баш очында берничә кат бутап торды Кодрачев.

Бусы киңәшмәнең гадәттәгечә беренче өлеше булды. Әлегә көн тәртибе буенча фикер алышу булганы юк. Кодрачев кына сөйли, ул сөйләгәч, һәммәсе ачык, бәхәскә урын калмый.

Икенче мәсьәлә – оешма алдында торган бурычлар. Анысы өчен Мирсәет җаваплы. Ул, урыныннан торып, өязләрдәге хәл белән таныштырды. Татар һәм башкорт авылларына җибәрелгән миссионерларның нинди чаралар күреп, кай масштабларда эш җәелдерүен анализлап үтте. Халык массалары белән элемтә урнаштыруның көннән-көн кыенлаша баруы хакында сөйләде.

Аның сөйләп бетергәнлеген көтеп тормады Кодрачев, сорау белән бүлдерде. Ай-һай мавыгучан да кеше соң үзе! Һич кенә дә әрәмәлектә сөйләшеп утыралар димәссең, зур сарайларда уза торган Дәүләт думасыннан һич кайтыш түгелдер. Гәрәй Кодрачев уйнамый иде; кыланып та түгел, чын-чынлап шулай тиеш санап, инанып, рольгә кереп башкара иде ул һәр эшне.

– Иптәш Солтангалиев, – дип мөрәҗәгать итте ул аңарга, – шундый ситуациядә сез ни эшләргә тәкъдим итәсез?

– Киңәшергә кирәк, – диде Мирсәет һәм Раузага күз төшереп алды.

Рауза аңар, ихтыярсыздан елмая төшеп, ым кагып куйды. Йә, Мирсәет, күрсәт әле үзеңне, берәүдән дә ким түгеллегеңне исбат ит. Юкка гынамы мин шулкадәр ир-егет арасыннан сине сайлап алдым… Акла шул ышанычымны, дия иде сыман ул. Башкаларның да Раузага сүз катасы, шундый яшь, ут өермәседәй уйнап торган чибәр туташ белән аралашасы, дуслашасы килеп йөргәнлеген тоя, сизә иде ич Мирсәет. Бер мизгел эчендә шундый уйлар узып өлгерде аның башыннан.

Үч иткәндәй, Кодрачев ашыктыра тагы, аның мин-минлегендә уйный:

– Нәрсә, иптәш Солтангалиев, берни дә тәкъдим итә алмыйсызмы?

– Авыл халкына мөрәҗәгать кабул итәргә кирәк. Шул мөрәҗәгатьтә әлеге «денсез укытучы» ларның чын йөзен ачарга һәм авылдан сөрдерергә үзләрен.

Бермәл тынлык урнашып алды, һәммәсе уйга бирелеп җитдиләнеп калды.

– Шәп ич, шәп фикер, апаем, – дип, моңарчы тавыш-тынсыз утырган Уралбаев аваз салды иң элек. – Башкорт авылларына да җибәрәбез хатны. Ул ялагай мөртәтләрнең һәммәсен кудыртырга кирәк авылдан.

Мирсәетнең тәкъдиме бертавыштан кабул ителде. Урынына барып утыргач, Рауза, сизелер-сизелмәс кенә, аның иңсәсенә сыенып куйды, яратып, иркәләп, зәңгәр күзләрен сирпеп алды. «Мин сиңа ышанган идем. Син ышанычымны акладың», – дип әйтергә теләве иде бу аның.

Вәлиев белән Богданов атна-ун көн дигәндә листовкалар бастырып өлгерттеләр. Мөрәҗәгатьне Мирсәет белән Кодрачев язган иде. Татар һәм башкорт мужикларының колагын торгызырдай булсын дип яздылар. Тагы да шулай дәвам итсә, мәктәпләрдә балаларыгызны чукындыра башлаячаклар дип куркытып яздылар.

Мөрәҗәгать басылган листовкалар, конвертларга тыгылып, хат рәвешендә авыл мөгаллимнәренә, муллаларга таратылды.

Нәтиҗә көтелгәннән күп мәртәбәләр шәп килеп чыкты. Уфа губернасының төрле өязләрендә дистәләгән-йөзләгән татар һәм башкорт авылларында бер-бер артлы бунтлар күтәрелде, халык чуалышлары башланды. Оешып алган мужиклар, яше-карты патша куштаннарын авылдан сөреп чыгарырга кереште. Ул көннәрдә шушы хактагы хәбәрләр Уфа, Оренбург һәм Казан гәҗитләрендә тулып торды. Чуалышларның кайтавазы Мәскәү һәм Петербургка да барып җитте.

Уфадагы инспекторлар куылган «укытучылар» урынына яңаларын җибәреп карый. Бер оешып алган авыл халкы боларын инде бөтенләй якын җибәрми, кире куа. Жандармнар озата килсә, ата-ана мәктәпкә балаларын җибәрми.

Икенче бер листовкада, авыл халкының диндарлыгыннан файдаланып, хөкүмәт түрәләрен «Коръән» не бозып нәшер кылуда гаепләделәр. Ә өченче юлы татар-башкорт солдатларын патшага хезмәт итүдән баш тартырга, коралларын ташлап, авылларына әйләнеп кайтырга өндәделәр. Эстәрлетамак, Бөре һәм Бәләбәйдә солдатлар баш күтәрүгә кадәр барып җитте. Ахыры хәерле булмады, кызганычка каршы, Эстәрлетамактагы чуалышлар вакытында берничә татар солдаты атып үтерелде.

Тора-бара рухы белән анархистлыкка йөз тоткан бу оешманың бүлекчәләре байтак өязләрдә тамыр җибәрде. Шәкертләр, авыл яшьләре күтәреп алды аны.

Әмма Беренче бөтендөнья сугышы, башланып, эшне ярты юлда өзеп калдырды. Гәрәй Кодрачевны сугышка озаталар. Аның артыннан ук Вәлиев һәм Уралбаев хәрби хезмәткә алына. Богданов, кулына корал тотудан баш тартып, Урал тауларына кача. Мирсәетне исә, урыс теле укытуын искә алып, мәҗбүри рәвештә авыл мәгарифен «алга җибәрергә» юллыйлар.

Зур кыенлыклар белән генә оешкан революцион оешма, әнә шул рәвешле, гел көтмәгәндә таркалып куя.

1
...
...
17