Գինովին աղջիկը

ԳԻՆՈՎԻՆ ԱՂՋԻԿԸ

Այդ օրը մոգական ընթերցումներով գլուխս լեցուցի, ու մագնիսական խառնակ մտածումներով փողոց նետուեցայ։

Գլխուս վերեւ գարնանային արեւ մը կար, այն առաջի՛ն արեւներէն՝ որ տաքցնելէ աւելի կը շոյեն, թուլցնելէ աւելի կը գինովցնեն։

Արե՛ւ մըն ալ ահա դիմացս. գարնանային աղջիկ մը, անոնցմէ՝ որոնք չեն այրեր՝ այլ հոգին կը գաղջեցնեն, չեն կիզեր՝ այլ կեանք կու տան։

Ուրախութի՜ւն մըն էր դիտելը իր կապուտակ աչերը՝ երկնքի պատառներու պէս։ Արեւի՛ գոյն մազերը՝ իր ուսերէն աւելի անցորդին աչերը կը շոյէին։ Անոր նայելով մարդ վայրկեան մը ինքզինք երջանի՜կ կը զգար ապրելէն, որովհետեւ այդ հասակի աղջիկները՝ երկու տարիներուն մէջտեղը՝ գեղեցկութենէն աւելի բան մը ունին իրենց վրայ…։

Կարելի՞ էր երեւակայել աւելի մեծ մոգութիւն, հրաշք մը, քան այն որ ահա դէմս էր, կը մօտենար, աչքս իր աչերուն մէջ…։ Քա՛յլ մըն ալ, ու յանկարծ տժգունեցաւ, ճիչ մը արձակեց եւ ուժգնօրէն ինկաւ՝ երկինքէն ինկող քարի մը նման։

Վազեցի, չէ՛ր շնչեր. ձեռքերը սեղմեցի, չէ՛ր զգար։ Երեսը գետնին՝ փայտի մը պէս ինկեր ու արդէն քարացեր էր մեռած թռչունի նման։ Թեւերն ու ոտները երկաթի պէս կարծր էին, շի՛փ֊շիտակ, մահուան շիտակութիւնովը…։

Բայց ասիկա վայրկեան մը տեւեց։ Կռնակին վրայ դարձուցի զայն, մարմինը սեղմող կոճակները խլեցի, կապերը թուլցուցի։

Այն ատեն տժգոյն երեսը կարմրեցաւ, կապուտցաւ. ահագին ճիգով դէմքին մկանները կծկտեցան։ Լեզուն՝ ակռաներուն մէջ ո՛ւժգնօրէն խածուած՝ կը գալարէր արիւնոտ։ Գլուխը մուրճի մը պէս կը ծեծէր սալայատակին քարերը։ Ձեռները, ոտները, ամբողջ մարմինը յանկարծ ֊յանկարծ կը դողային՝ վիզը կտրուած անասունի մը պէս։ Աչերը՝ գնդակներու պէս դուրս ցայտած՝ իրենց ճերմակութիւնը ցոյց կու տային ամբոխին, որ եկեր էր ամէն կողմէ, վրայէ վրայ խռնուած, հետաքրքրութիւնով ու երկիւղով լեցուն, կարծես թէ երկինքէն նետուած չար հրեշտակ մը ջախջախուէր այդ ցեխերուն մէջ…։

Յետոյ, գլուխներու մէջէն գլուխ մըն ալ երեւցաւ։

– Ես իր տունը գիտեմ, – ըսաւ, – գինով Սիմոնին աղջիկն է։

Ու ոտներէն, բազուկներէն բռնեցին տարին։

Ու ես կը խորհէի՜։ Ահաւասիկ դեռատի աղջիկ մը, գեղեցիկներու մէջ գեղեցիկ, կոյսերու մէջ կոյս, որուն մէկ ժպիտը բաւական էր դառնացած կեա՛նք մը ուրախացնելու։ Եւ սակայն,– ինչպէ՜ս ճիշդ կ ՚ըսէր պառաւ մը – ա՜լ թող սպասէ որ մէկը խնդրէ իր փափուկ ձեռքը…։ Ի՜նչ փոյթ թէ իր բոլոր բջիջները կեանքով ու երջանկութիւնով լեցուն են հիմա. անիկա դժբախտ պիտի ըլլայ, ուզէ՛ թէ չուզէ՜. ճակատագի՜ր…։

Բայց բնութիւնը իր մէ՜կ ըրածը ծածկելու համար՝ նմանօրինակ ու տարօրինակ ա՛յնքան ուրիշ ցաւեր ալ ստեղծեր է, որ ժամանակ չունիս մէկուն վրայ խորհելու, եթէ ոչ այդ մէ՛կը կրակոտ գամի մը պէս կը մխուէր ուղեղիդ մէջ…։ Սուրացող շոգեկառքի մը մէջն ես, հազի՜ւ ժամանակ ունիս պատուհանէդ բան մը տեսնելու, այդ տեսածդ չդատած՝ ուրիշ մը կը յաջորդէ անոր, ու հազա՜ր ուրիշներ։ Վարագոյրդ կը գոցես ու քո՜ւ ցաւերուդ վրայ կը խորհիս միայն։ Ու ահա՛ կեանքը. կաթիլ մը արցունք, անցուկը՝ մոռցո՜ւկ…։

Այսպէս է մանաւանդ հիւանդանոցի կեանքը։ Հոն թշուառութեան տեսարանները ա՛յնքան արագ կը յաջորդեն իրարու, որ բնա՛ւ ժամանակ չունիս խորհելու, եւ սակայն վարագոյրդ ալ չես կրնար գոցել՝ որովհետեւ ձեռքերդ ամէնուն վէրքին մէջ պիտի մխես։ Նո՛յն օրուան անկողնին մէջ ուր մեռելի մը դիակը դեռ չէ պաղած՝ նոր հիւանդ մը կը պառկի, ապրելու յոյսով…։ Նոյն երկաթէ սեղանին վրայ քանիներո՜ւ արիւնը իրար կը խառնուի ամէն օր, ու կը լերդանայ անկիւն մը…։ Ու այդ բոլոր ցաւերը ա՛յնքան նման են իրարու որ հազի՜ւ թէ կարենայիր զանազանել իրարմէ։ Անգամ մը սակայն զարհուրելի պարագայ մը ներկայացաւ։

Ձմրան առտու մը, տաքուկ սենեակիս մէջ նախաճաշս կ ՚ընէի՝ բոլո՛ր մասնիկներովս վայելելով այն երջանիկ հանգստութեան ժամը, որ առաւօտեան ժամն է հիւանդանոցին մէջ։ Յանկարծ մէկը արագ ֊արագ դուռս ծեծեց։ Գթութեան քոյրն էր, Մեծ֊քոյրը, տարիքոտը։ Բոլորովին տժգունած՝ ինծի բացատրեց որ այրուած կին մը բերեր ու արդէն իսկ գործողութեան սեղանին վրայ պառկեցուցեր էին։ Զարմացայ. այրուածները հազուագիւտ չեն. ինչո՞ւ ուրեմն այսքան այլայլեր էր այս կինը որ ահագի՜ն ցաւեր շոյած ըլլալու էր իր ծերունի ձեռքերուն մէջ…։

Իսկոյն վար վազեցի։ Գարշելի նեխութիւն մը փռուած էր սեղանին վրայ։ Երեսը ծածկեր էին որ հիւանդը չսոսկայ ինքնիրմէն։ Ամբողջ կուրծքը՝ վիզէն մինչեւ որովայնը՝ բաց վէրք մըն էր, վերէն վար։ Թեւերը աւելի սոսկալի էին, մորթը այրեր, ճարպը հալեր, մկանները սեւցեր, բարակցեր, կախուեր էին չուաններու պէս…։ Պէտք էր այդ բոլորը մաքրել, կտրել, նետել, ողջը մեռածէն զատել։ Բայց մկրատին դպած տեղը արիւնը կը բխէր, մելանի գոյն, թանձրացած կաթիլներով…։

Կրակը կրակով կը մաքրուի։ Ու հրաշէկ երկաթը սկսաւ գործել, արիւնի ակերը խարանել, բաց վէրքերուն մէջ պտտիլ։ Իր կարմիր համբոյրին տակ դեռ կեանքոտ դնդերները կը կծկտէին, որովայնը կը գալարէր, մորթազերծ կուրծքը կ ՚ելեւէջէր ցաւագին շարժումներով։

Կոկոն֊կոկոն ստինքները այրեր, հալեր էին։ Տեղ ֊տեղ վարդագոյն մորթի պատառներ մնացեր էին դեռ՝ վարդի փրթած թերթերու պէս։ Տեղ ֊տեղ դեղնած ճարպ մը կ ՚երեւէր՝ թարախի գոյն, մինչեւ բազուկներուն խոռոչին տակ։

Ճենճերոտ մուխը կը բարձրանար, կը գալարուէր, սենեակը կը լեցնէր. այրուող մսի հոտը թոքերը կը խեղդէր։ Գթութեան փոքրիկ քոյրերը մէկիկ ֊մէկիկ անհետացան՝ արցունքը աչքերնուն մէջ. յետոյ Մեծ ֊քոյրն ալ գնաց՝ թաշկինակը քիթին…։

Հիմա մինակ էինք, ես ու կենդանի դիակը։ Եթէ նոյնիսկ գիտութիւնը հրաշք մը ընէր, ինչպէ՜ս պիտի ապրէր, ինչպէ՜ս պիտի շարժէր ան. երկար հոգեվարք մը չպի՞տի ըլլար իր կեանքը։ Ա՜խ, ի՜նչ կ ՚ըլլար որ կարմիր երկաթը սխալմամբ մօտենար, այրէր, ճեղքէր այն խոշոր երակը, որ ահա՛ բազուկին տակ կը տեսնուէր, մե՜րկ, անվթա՜ր, կեանքի՜ տրոփիւններով…։ Ո՛չ, ո՛չ, կեանքը նուիրական է…։

Ցորեկէն վերջ իր սրահը գացի։ Անկողնին քով մարդ մը նստեր էր, ի՛ր հայրը։ Գլուխը կախեր էր՝ անբան ու երերուն՝ սարսափած կենդանիի մը պէս։ Դողդոջ ձեռքերով աղջկան դէմքը բացաւ, իր ճմռթկած երեսները անոր այտերուն քսեց, համբուրեց, լացաւ…։

Այն ատե՛ն միայն տեսայ այդ տասնեօթ տարու դէմքը, այդ կապուտակ աչքերը, այդ արեւոտ մազերը։ Բայց այս իմ ճանչցած լուսնոտ աղջիկն էր, որ իր ախտին մէկ նոպային՝ կրակին վրայ ինկեր ու այրեր էր։

Երեսին ճերմակ քողը դարձեա՛լ ինկաւ ծերունիին ձեռքերէն…։ Ուրեմն գինով Սիմոնը ա՛յս էր, ոճրագործը ա՛յս էր, օղիով յագեցած այս գարշահոտ մարմինը՝ որ լուսնոտներու, այսահարներու, պակասաւորներու, նզովուածներու սերունդ մը կը հասցնէր…։

Ա՜խ, գիտե՛մ թէ մեզմէ իւրաքանչիւրը կը թաթխէ իր շուրթները այդ թոյնին մէջ. գիտեմ թէ դժուար է փշրել «անուշ անմահութեան» մը համար հրամցուած բաժակ մը. գիտեմ թէ ամէն գինովի զաւակ լուսնոտ չէ. բայց այս մէ՛կը բաւական չէ՞ր բոլոր գինեմոլները նոյն ոճրին մէջ թաթխելու…։

Ու զոհը այս դժբախտ աղջիկն էր, լուսնո՛տը։ Միշտ կը յիշեմ փոքր հասակիս տեսած ըլլալ տպաւորիչ պատկեր մը՝ ուր լուսնոտ կոյս մը, լուսնակ լոյսին, ձեռներն երկինք երկարած, ինքն իր վրայ կը դառնար, երկրէն երկինք նետուիլ ուզող բանաստեղծական հսկայ ծաղիկի մը պէս…։

Ո՛չ. լուսնոտը այս էր, ա՛յս մորթազերծ ու ճենճերուտ մարմինը՝ որուն վրայէն ուրեմն, վերէն ի վար խոշոր դող մը կ՚անցնէր, ամբողջ անկողինը սարսռացնելով. այն ատեն սրահին միւս հիւանդները իրենց վերմակին տակ կը կծկտէին, ցաւերնին մոռցա՜ծ։ Ու երբեմն ալ, երբ այդ մեռած միսերուն մէջ դեռ կենդանի ջիղերը կ ՚արթննային՝ մէ՛կ ճիչ մը կը թռչէր իր բերնէն, բայց ահագի՛ն ու անկարելի՛ ճիչ մը՝ որ բոլոր սրտերը դանակի պէս կը ճեղքէր, պատերուն մէջ կը թափանցէր, գետնափոր յարկին սիւները կը դողացնէր, ամբողջ հիւանդանոցը վայրկեան մը իր սարսափովը կը լեցնէր՝ յետոյ յանկա՛րծ մահուան լռութեան մէջ թաղելու համար այդ հսկայական շէնքը։

– Աստուած ընդունի իր հոգին, կու լար Մեծ ֊քոյրը ծնկաչոք. մահէն աւելի գէշը կայ…։

Գիշերը դեռ երկար ատեն կը շարունակուէին այդ սարսափելի ճիչերը ընդհատ ֊ընդհատ։ Ննջասենեակիս մէջ պառկած՝ չէի կրնար աչերս գոցել։ Այդ բողոքի աղաղակները կոկորդս կը խրուէին, շունչս կը խեղդէին։ Աստուա՜ծ իմ, արշալոյսը ե՞րբ պիտի լուսնար…։

Սեւ֊սեւ մտքեր ուղեղս կը պաշարէին։ Այս որքա՜ն անարդարութիւն. մէկ կողմէն կը հաւաքեն ամէնէն առողջ երիտասարդները՝ պատերազմի մէջ հարիւր հազարներով մեռցնելու համար, միւս կողմէն՝ կը ստիպեն որ բժշկութիւնը գերմարդկային ճիգեր թափէ ապրեցնելու համար տառապագին մսակոյտ մը՝ որ իր բոլոր ուժով մա՜հը կը կանչէ…։

Ու այդ սպիտակ գիշերին մէջ քանի՜ ֊քանի՜ անգամներ ոճրին փորձութիւնը ձեռքս դողացուց. մինչեւ որ վերջապէ՜ս ճիչերը դադրեցան, ու խաւարն ու լռութիւնը լեցուցին Ցաւին Տունը։

Առաւօտուն իր մօտ գացի. երեսին քողը անգամ մըն ալ բացի ու լացի։

Այդ գարշահոտ նեխութեան մէջէն իր կապուտակ աչերը հանդա՜րտ կը նայէին՝ աղբիւրներուն վրայ բացուած այն երկնագոյն ծաղիկներուն պէս, որ մի՛ մոռնար զիս կ՚ըսեն…։

Վերմակին տակ արիւնն ամբողջ անկողինը լեցուցեր, մակարդեր, սառեր էր արդէն։ Կասկածո՜վ իր թեւը վերցուցի. այն մերկ երակը փրթեր էր… – փրթա՞ծ թէ փրցուած…։

Լօզան, 1913

Կռունկը

ԿՌՈՒՆԿԸ

Ցուրտ֊ձմեռ օր մըն էր։ Դուրսը սառած հովը մտրակներու պէս կը շաչէր անցորդներու երեսին։ Ձիւնն ըսես՝ աչքերը կուրցնելու աստիճան։

Հայրենակցի մը սենեակին մէջ կծկտեր էինք մենք, քանի մը ընկերներ, ամէնքս ալ պանդուխտ։ Դուռը ճռաց, ցուրտ հով մը խուժեց սենեակէն ներս։ Կարոն էր, գերեզմանէն կու գար։

– Պը՜ռ՜ռ, – ըսաւ, – շա՛ն օդ. ասանկ օրով մարդ կը մեռնի՞…։

Քիչ վերջը, դուռը անգամ մըն ալ բացուեցաւ. քանի մը յետամնաց ընկերներ ալ ներս մտան։ Այս ձիւնին տակ սպասած էին որ դիակը ամբողջովին ծածկուէր, նոյնիսկ մէկը՝ մեր բոլորին կողմէ՝ յետին հրաժեշտի քանի մը խօսքեր ալ ըսած էր այդ մենաւոր գերեզմանատան մէջ, այդ անծանօթ մեռելին վրայ։

Ո՜վ կը ճանչնար, ո՜վ պիտի ճանչնար երբեք հազար ու մէկ բզկտուած էջերը Կեանքի ու Մահուան այն տռամին՝ որ այսօր ձիւներու տակ թաղեցինք, օտարներու փոսին մէջ։ Առա՛նց անունի, թռչունի դիակի մը պէս…։

– Ե՛ս ալ չէի ճանչնար ան, – ըսաւ մէջերնէս մէկը. – բայց պանդոկին մարդերը հասկցեր էին, որ այդ օտարական հիւանդը Հայ մըն է ու հայ բժիշկ մը կ ՚ուզէ իր մօտ։ Շաբաթ մը յետոյ միայն կրցան զիս գտնել։ Երբ իր սենեակէն ներս մտայ՝ պատուհանին փեղկերը գոցուած էին։ Սակայն քիչ ֊քիչ այդ մթութեան մէջ դէմք մը գծագրուեցաւ, երկար, անկիւնաւոր, կանանչի զարնող դեղնութիւնով մը. խաւարով ու լոյսով շինուած Ռամպրանթեան գլուխ մը։

Երկրորդ բանը որ տեսայ այդ սեւութեան մէջ՝ ոսկորի գոյն մատներ էին, որ ինծի երկարեցան ու ձեռքերս սեղմեցին՝ կպչող խոնաւութիւնով մը։ Կարծես թէ ա՜լ կաթիլ մը արիւն մնացած չըլլար իր մարմինին մէջ։ Աչքերը իրենց փայլը արդէն կորսնցուցեր էին. սեւութեան մէջ սեւ՝ չէին երեւար։

Երբ աւելի վարժուեցայ այդ կէս ֊մթութեան՝ տեսայ որ մօրուքին վրայ տեղ ֊տեղ կարմիր արիւնը փակեր, թանձրացեր, լերդացեր էր։ Մորթուած անասունի տաք շունչ մը կ ՚ելլէր իր բերնէն, դանդաղ ու խորունկ։ Կարծես անտեսանելի դանակ մը ներսէն, վերէն ի վար ճեղքեր էր իր թոքերը։

Ա՜լ նիւթական ի՜նչ դարման կարելի էր տալ այս մարմինին որ գրեթէ մեռեր էր արդէն։ Բայց ան խօսելու ճիգ մը ըրաւ, հազը խեղդեց իր խօսքը. խռկացող, խռպոտ հառաչներէն բա՜ռ մը հասկցայ,

– Կռո՜ւնկը…

Ու ես երգեցի իրեն. ո՜վ չի գիտեր կռունկը, բոլոր աչերն ետին մնացած ուղեւորներուն կռունկը… ու անդին՝ բոլոր ճիտը ծռած, անվերջ ճամբաներուն սպասողներուն կռունկը…։ Ու ինծի այնպէս թուեցաւ որ իր հոգին հովացաւ, զովացաւ, լացաւ…։ Իր սրտին բոլոր լուրերը յանձներ էր հաւատարիմ կռունկին…։

Այս պատմութեան վրայ ամէնքս ալ լռեցինք։ Սարսափելի՛ բան մը կար ճակատագրին մէջ այս անծանօթ ուսանողին՝ որ հայրենիք դառնալու համար ճամբայ ինկեր, ու ճամբուն վրայ մեռեր, թաղուեր էր իր չտեսած մէկ հողին մէջ…։

Թոքախտը որ հո՛ն էր, ի՛ր մէջ, դարանակա՜լ, տարիներէ ի վեր սպասեր էր որ բոլոր յոյսերը իրականանան, բոլոր ուսումները կատարելագործուին ու բոլոր աշխատութիւնները աւարտին՝ ի՛նք սկսելու համար իր ահաւոր աշխատութիւնը, ու գերագո՛յն ժամուն տալու համար գերագո՛յն հարուածը…։ Ա՜խ, զզուելի՛, զզուելի՛ հիւանդութիւնը…։

– Բժի՛շկ, – ըսաւ մէկը, – երբ գերեզմանին մէջ երեսը բացինք՝ մելանի պէս սեւ էր… ինչէ՞ն է…։

Բայց բժիշկը չխօսեցաւ. մա՛րդ չխօսեցաւ։

Լռութիւնը անգա՛մ մըն ալ իջաւ մեր վրայ՝ քարի պէս, ու այս անգամ աւելի՛ ահաւոր քան առաջին անգամը։ Այդ սա՛ռը կոտրելու համար.

– Տղա՛քներ, – ըսաւ ուրիշ մը, – վաղը Հայոց Կաղանդն է…։

Բայց Կաղանդին վրայ մտածողն ո՜վ էր։ Մենք կը լսէինք ձիւները որ կը թփրտային ապակիին վրայ, կարծես մեռելի՛ն մատները թփրտային մեր ապակիին վրայ…։ Այս ցուրտին՝ իր գերեզմանէն փախած՝ մե՛ր մէջ մտնել կ ՚ուզէր ան։ Ու չես գիտեր ի՜նչ մը ունէր սպառնական այդ անանուն ու անծանօթ մեռելը. խորհրդանշան մը ու ազդարարութիւն մըն էր ան մեզի համար…։

Ու իրա՛ւ, իրա՛ւ, այդ պահուն Մահը մեր վրան էր. ա՛յն Մահը որ ուսանողին ու բանուորին, հաւատացողին ու ուրացողին, բժիշկին ու բժշկուողին հաւասարապէս անծանօթ ու սարսափելի է…։

Մե՛նք ալ մա՜րդ պիտի ըլլայինք, կրթութի՜ւն պիտի ստանայինք, լո՜յս պիտի տանէինք մեր խաւար աշխարհին. սո՛ւտ, սո՛ւտ…։ Մենէ որո՞ւն շունչին մէջէն չէր շնչեր արդէն դարանակալ մահը…։ Իւրաքանչիւրն ինքն իր վրայ կը խորհէր, ինքն իր վրայ կը կասկածէր…։

Ո՜վ պիտի պատմէր ահաւոր մեծութիւնը այս երիտասարդ հոգիներուն, որոնք աղօթքի մը կա՛պն ալ կը մերժէին ողջերուն ու մեռնողներուն միջեւ։ Այլապէ՜ս, ամէն մարդ առանձնացեր էր ինքն իր հոգւոյն մէջ…։

Սակայն, յանկարծ, մութ անկիւնէ մը դողդո՜ղ ու ցա՜ծ, երգ մը սկսաւ, նախ մէ՛կ բերնով, յետոյ բոլոր շրթունքներէ. բարի ու ահաւոր երգ մը, մահերգի մը պէս աղաչաւոր, աղօթքի մը պէս վեհափառ երգ մը, որ սառը կոտրեց, արցունքները հալեցուց, սրտերը տաքցուց, բոլոր հոգիները, բոլոր հողերը, բոլոր տրտունջները, բոլոր մրմունջները իրա՛ր միացուց.

Ղարիպին սիրտն է խոց, ճիկարն է վարամ,

Կերած հացն է լեղի, ու ջուրն է հարամ…։

Կռո՜ւնկ, կռո՜ւնկ, ամէն աշխարհի անկիւններէ, ամէն սրտի խորշերէ, քա՜նի ծանր լուրեր կապեցին ոտքերուդ, ու դուն կրնա՜ս թռչիլ…։ Քանի՜ քանի՜ մահեր կապեցին քու թեւերուդ, կռո՛ւնկ, թեւաւո՜ր հառաչ որ կրնա՜ս թռչիլ…։

Ու երբ բժշկին նշանին վրայ՝ բոլո՛րս մէկ ոտքի կեցանք իբրեւ սուգի նշան, մարմինս փուշ ֊փուշ եղած՝ ես կը խորհէի որ այդ վայրկեանին, հեռունե՜րը, հեռունե՜րը, ծովերով ու լեռներով հեռունե՜րը տեղ մը, ծերուկ մայր մը ու ալեւոր հայր մը, ժպտելով ու յուսալով, ճամբո՜ւն, ճամբո՜ւն կը նայէին. մինչդեռ մենք գիտէինք որ ա՜լ տղան չպիտի գար, չպիտի գա՜ր…։

Եւ այս անգամ, ամէնո՜ւն հետ, բայց դողալո՜վ, ու կարծես մօ՛րն ականջին կ ՚երգէի ես մահահոտ երգը…։ Պանդխտութեան ճամբաներուն վրայ անանուն մեռնողներու ամբո՛ղջ ցեղ մը՝ համայն աշխարհը թունաւորելու չափ դառնութի՛ւն դրեր էր այդ երգին մէջ, ու քարերը լացնելու չափ քաղցրութիւն…։

Լօզան, 1913

Հրաշալի բժշկութիւն

ՀՐԱՇԱԼԻ ԲԺՇԿՈՒԹԻՒՆ

Երիտասա՛րդ բժիշկ, որ մարդը առողջացնելու արուեստին ես նուիրուած, չեմ հարցներ քեզի թէ կը ճանչնա՞ս արուեստդ, բայց կը ճանչնա՞ս գոնէ մարդը։

Մարդը այն մորթազերծ կարմիր կենդանին չէ՛, որուն դնդերները քննեցիր մարդակազմութեան պատկերներուն վրայ։ Մարդը այն մարմնազերծ դեղին կմախքը չէ՛, որուն շարժումները ուսումնասիրեցիր ոսկորներուն վրայ։ Մարդը այն շնչազերծ կանանչ դիակը չէ՛, որ ամիսներով քարէ սեղանի մը վրայ պառկեցուցած՝ չափեցիր, կշռեցիր, պատռեցիր, կտրեցիր, յօշոտեցիր, սղոցեցիր, բզկտեցիր, առանց որ անգամ մը բերանը բանար՝ հարցնելու համար թէ «ի՞նչ կ՚ընես, բարեկա՛մ…»։

Քեզի հիւանդ մը ցուցնելէ առաջ՝ պատուիրեցին տարիներով դիակներու վրայ աշխատիլ, որպէսզի մարդը ճանչնաս, եւ որպէսզի հոգիդ չդողայ ու խիղճդ չպոռայ։

Երկարօրէն քննելէ, փնտռելէ, պրպտելէ վերջ, գանկին մէջ նեխած ուղեղ մը ու սրտին մէջ սեւցած արիւն մը գտար։

– «Ո՞ւր է հոգին, ո՞ւր է խիղճը», գոչեցիր ծիծաղելո՜վ։

Աւա՜ղ, քու ուսումնասիրած մարդդ դիա՜կ մըն է միայն. Զգուշացի՛ր իրեն նմանելէ։ Մարդը որ կ՚ապրի, մարդը որ կը խորհի ու կը զգայ, մարդը որուն բարոյական տառապանքները բի՛ւր անգամ աւելի են քան ֆիզիքական տառապանքները, այն մարդը ուրիշ բան կը պարունակէ իր մէջ քան ճարպն ու ոսկորը…։

Ամէ՛ն մարդու մէջ Աստուած մը կայ… Ահաւասիկ թէ ի՛նչ բան կը մոռնան քեզի ուսուցանել։

Ցաւալի է խոստովանիլ որ այժմու բժշկական վարժարանները կեանքի առաքեալներ կը պատրաստեն ա՛յնպէս՝ ի՛նչպէս զինուորական վարժարանները կը հասցնեն Մահուան պաշտօնեաներ։ Սա՛ տարբերութեամբ որ՝ այս վերջինները զինուորին ո՛չ թէ միայն սուր ու հրացան կու տան, այլ անձնուիրութեան, վեհանձնութեան, զոհողութեան ամբողջ դաստիարակութիւն մը։ Մինչդեռ դեռատի բժիշկի մը ձեռքը թոյն մը եւ դանակ մը տալէ վերջ՝ կ ՚արձակեն զայն առանց բարոյական ու հոգեկան ո՛եւէ պատրաստութեան։

Մարդը իբրեւ միսի ու ոսկորի շարժական գործիք մը ներկայացնելէ վերջ, բժշկութիւնը կը սորվեցնեն այնպէս՝ ինչպէս մեքենագէտներուն կը սորվեցնեն երկաթէ գործարաններուն ուսումը։

Հոգեկան ո՛չ մէկ բառ, բարոյական ո՛չ մէկ ուղղութիւն, անցեալի ո՛չ մէկ յիշողութիւն։

Եւ սակայն հազարներով տարիներ, Փարաւոններու երկրէն մինչեւ Աւետեաց երկիրը, ու Յորդանանէն մինչեւ Գանգէս, միլիոններով մարդիկ հոգեկան բժշկութիւնը միայն կը գործադրէին իրենց ախտերուն դէմ պայքարելու համար։ Եւ ամբողջ կրօնքներ հիմնուեցան՝ հրաշքներու հաւատալիքին վրայ։

«Հրաշալիքներու դարը անցաւ» ըսին քեզի, ու ամուր կերպով փակեցին անբացատրելի իրողութիւններու անհանգստացուցիչ դուռները։

Չըլլա՛յ որ նեղմիտներուն հաւատաս։ Այն մարդիկը որ ամէն բան գիտնալու յաւակնութիւնն ունին, կը մերժեն ինչ որ իրենց անհասկանալի կը թուի։ Աչերնին գոցած կը քնանան, ու աստղերը կ՚ուրանան…։

Քանի որ խօսքը աստղերուն է՝ յիշեցնենք թէ մինչեւ 18֊ րդ դարուն վերջերը, Ֆրանսական Գիտութեանց Կաճառը կը մերժէր ընդունիլ թէ՝ երկինքէն կրնայ քար իյնալ երկրի վրայ…։ Ականատես վկաները իբրեւ խենթ ու խաբեբայ կը հռչակէր։ Օր մը, քաղաքապետ մը, իր շրջանակին մէջ ինկած երկնաքարէն նմոյշներ ղրկած ըլլալով իրեն՝ պատկառելի Ակադեմիան, 1772֊ին հրատարակած տեղեկագրով կը յայտարարէր, թէ «եղելութիւնը յայտնապէս կեղծ ու երեւոյթը ֆիզիքապէս անկարելի էր »։ Ճշմարտութիւնը իրենց գլխուն մտցնելու համար պէտք եղաւ որ այդ քարերէն մէկը իրենց գլխուն իյնար…։ 1864֊ ի Մայիս 4֊ին, ակադեմական Ատոլֆ Պրօնեար քիչ մնաց վախէն մեռնէր՝ երկնաքարի մը անկումին ականատես ըլլալով…։

Նոյնը պիտի պատահէր նաեւ հրաշալի բժշկութեան համար։

Տիեզերահռչակ բժիշկ Շարքօ՝ իր ամբողջ գիտութիւնը քանի մը անբուժելի հիւանդներու վրայ ի զուր փորձելէ վերջ, ի՜նչ մեծ եղաւ իր զարմանքը, երբ անոնք օր մը ուխտատեղի մը երթալով բոլորովին բուժուած վերադարձան…։ Այսպէս, մատը վէրքին մէջ բռնուելէ վերջ՝ իրապաշտ գիտնականը խոնարհեցաւ ճշմարտութեան առաջ. իրն է հետեւեալ յայտարարութիւնը.

«Գիտութիւնը որ յեղաշրջուելու վրայ է՝ չի կրնար ամէն ինչ բացատրելու յաւակնութիւնն ունենալ, այսպէսով իր բարեշրջումը ժխտած պիտի ըլլար…։ Հրաշքները ամէն ատեն գոյութիւն ունեցան՝ իրարմէ բոլորովին տարբեր կրօնքներու ու քաղաքակրթութեանց մէջ, ինչպէս որ այժմ ալ կը կատարուին բոլոր լայնութիւններուն վրայ։ Այսպէսով բուժուած հաշմանդամները հարիւրներով կը հաշւուին, նոյնիսկ երբեմն պալարներն ու ուռուցքները։ Ես տեսայ վերադարձը այն հիւանդներուն, որոնց ես չկրնալով անձամբ հաւատք ներշնչել՝ ուխտատեղի մը գացեր էին. քննեցի իրենց անդամալոյծ անդամները ու ներկայ գտնուեցայ ախտին անյայտացման»։

Լիթրէ իր «Դրական Իմաստասիրութեան» մէջ կը նկարագրէ բազմաթիւ հրաշքներ, որ Սէն ֊Լուիի գերեզմանին դպչելով կը գործուէին»։

Հռչակաւոր Տոքթ. Ֆաուլէր կը ներկայացնէ ութը կին հիւանդներ, որոնք ստինքի ուռեցքներ ունէին ու դարմանուեցան հոգեկան բուժումով։

Սխալ հետեւութիւններու տեղի չտալու համար դիտել տանք թէ ո՜րչափ հազուադէպ են գիտապէս վաւերացուած հրաշքները։ Սակայն, եթէ հիւանդները իրենց հաւատքը փոխանակ փայտի կտորի մը, սուրբի պատկերի մը, դիակի շիրմի մը վրայ դնելու՝ այդ փրկարար հաւատքը Գիտութեան վրայ դնէին, որքա՜ն պիտի շատնար հրաշալի բուժումներու թիւը…։ Ա՛յս է հիւանդներուն տրուելիք պատուէրը։

Բայց բժիշկներուն համար ուրի՛շ կենսական պատուէր մը կայ։

Եթէ դուն իրապէս բժիշկ ես, հիւանդներուդ փրկութեան համար՝ իրաւունք չունի՛ս ոեւէ միջոց մերժելու այդ նպատակին հասնելու համար։ Սահմանափակ ու այլամերժ բժշկութիւն մը գիտակից ոճրագործութիւն մըն է։ Պ իտի դիմես հնարաւոր բոլոր ազդակներուն։ Դեղն ու դանակը, ջուրն ու կրակը, ելեկտրականութիւնն ու մագնիսականութիւնը, գիտութիւնն ու հաւատքը՝ փոխն ի փոխ քու զէնքերդ պիտի ըլլան. որովհետեւ այն ախտերը որոնց դէմ կը կռուիս, տարբեր հիւանդներու մէջ, տարբեր զէնքերու կը դիմես։

Պիտի հարցնես սակայն թէ կարելի՞ է հրաշքը գիտական հաւատալիքներու կարգը դասել։ Անշուշտ կարելի է։

Գերբնական կարծուող հրաշքը այնքան բնական է, որքան երկինքէն ինկող քարը։ Միայն թէ՝ գիտունները ժխտելով անոր գոյութիւնը, դեռ չուսումնասիրեցին հրաշագործումի օրէնքները եւ բախտին ձգեցին հրաշքի կատարումը։

Քաջութիւնն ունենանք խոստովանելու թէ հին ազգերը մեզմէ շատ աւելի լաւ կը ճանչնային այս գիտութիւնը։ Եգիպտացիներուն, իսրայէլացիներուն, հնդիկներուն պատմութիւնը լեցուն է այսպիսի փաստերով։

Այժմ մեզի համար մութ կը մնայ հրաշագործումի եղանակը, բայց անոր սկզբունքը լոյսի մը նման պարզ է.–

Ձանձրոյթի գաղափարը կը յօրանջեցնէ, ամօթի գաղափարը կը կարմրցնէ, գութի գաղափարը կը լացնէ, սարսափի գաղափարը կը դեղնեցնէ, բժշկուելու գաղափարը կը բժշկէ։

«Եթէ,– կ ՚ըսէ Պարուէլ,– առողջանալու հաստատ համոզումը իշխէ հիւանդին հոգւոյն վրայ, այդ հիւանդը անխուսափելիօրէն պիտի առողջանայ»։