Татарча гына булсын дигән принцип белән эш итү

Кайбер тәрҗемәчеләр, телдәге рус алынмаларын киметү нияте белән булса кирәк, аларны һәрвакыт татарның үз сүзләре белән генә бирү өчен кирәгеннән артык тырышалар, нәтиҗәдә яңа татарча терминнар барлык очракларда да тиешле мәгънәне белдерә алмыйлар. Мисаллар:

Мәгариф өлкәсендәге казанышлары өчен күкрәк билгесе белән бүләкләнде («Ә. х.»). Нәрсә ул күкрәк билгесе: орденмы, медальме, значокмы?

Җинаятьчел яшьләр төркемнәренең орышлары белән Татарстан, бигрәк тә башкала яшьләре элек-электән дан казанып килде («В. Т.»). Текстка караганда, монда сүз сугыш турында бара дип уйларга була. Орыш – архаик сүз, борынгы телдә орышу сүзе сугышу мәгънәсендә йөргән, ләкин хәзерге телдә ул тиргәү, ачулану мәгънәсен белдерә. Ни өчен, һәркемгә аңлаешлы, киң таралган сугыш сүзеннән качып, архаик сүз кулланырга?!

1981 елны әлеге шәһәрдә очкычларны һәм очкычлар двигательләрен төзекләндерүче завод сафка бастырыла («Ш. К.»). Нәрсә ул очкыч: самолётмы, вертолётмы, дирижабльме, ракетамы? Ни өчен аны үз исеме белән атамаска?! Самолёт яки вертолёт мәгънәсендә очкыч сүзен куллану телевидение тапшыруларында да күренә.

Казан шәһәрендә хисапчы һөнәрен үзләштерде («Ә. х.»). Хисапчы – исәп-хисап эшләрен башкаручы кеше, ягъни гомуми мәгънәле сүз: бухгалтер, экономист һ. б. Аны махсус исем белән атарга кирәк.

Иң яхшы бозлыклар, һәм аларда күмәкләшеп шууны оештыру («Ш. К.»). Монда автор каток сүзен татарча белдерим дип ялгышкан: бозлык ул, «Татар теленең аңлатмалы сүзлеге»ндә (Казан: «Матбугат йорты» нәшрияты, 2005) әйтелгәнчә, хәрәкәт итә торган тоташ, тыгыз боз массасы (тауларда һәм поляр өлкәләрдә).

Сүзем бокс буенча Россиянең спорт остасы Омар Абдуллин турында («Ш. К.»). Спорт остасы – спортта зур күрсәткечләргә ирешкән кеше мәгънәсендәге гомуми сүз. Бу очракта сүз спорт мастеры турында бара, һәм аны шулай атарга кирәк тә иде.

Икенче төркемгә караган инвалид (телевидение). Монда төркем тезмә термин составындагы группа мәгънәсен бирми: бу очракта икенче группа инвалиды дияргә кирәк иде.

Кайбер мәгълүмат чараларындагыча, Дәүләт премиясе лауреатын Дәүләт бүләге иясе дип «татарчалаштырып» атау да үзен акламый: премия ул бүләк түгел, лауреат та ия түгел; премия лауреаты – тезмә интернациональ термин.

Кайбер каләм ияләренең киң кулланылыштагы интернациональ һәм рус алынмаларын ясалма сүзләр белән: компьютерны – санак, вертолётны – боргалак, менюны – сайлак, принтерны – басак, тонерны – буяу, клавиатураны – төймәсар, картриджны буяк дип атарга тырышулары бүгенге көн таләпләренә һич кенә дә җавап бирми.

Икетеллелек шартларында иҗат итүче язучыларга алынма сүзләр кабул итү мәсьәләсендә фәнни хезмәтләрдә яктыртылган әһәмиятле фикерләрдән хәбәрдар булу зарур. Татар телендәге рус алынмаларын махсус җентекләп өйрәнгән күренекле галим Ә. М. Ахунҗановның «Русские заимствования в татарском языке» дигән монографиясеннән бер өзектәге фикерне бәян итик. Ул, татар теленә рус сүзләрен дүрт очракта алырга мөмкин, ди:

1) туган телнең үзендә чит тел сүзен бер сүз белән генә белдерерлек чара булмаганда;

2) туган телдә чит тел сүзенә тәңгәллек өлешчә генә булганда, ягъни ул оригиналның барлык мәгънәләрен дә белдерә алмаса;

3) күп мәгънәле чит тел сүзенең бер мәгънәсе туган тел сүзе белән бирелгәндә;

4) чит тел сүзенең бер мәгънәсе алынма сүз белән тәгъбир ителсә.

Беренче очракта Ә. М. Ахунҗанов мондый мисаллар китерә. Бүгенге көн өчен дә гыйбрәтле булганлыктан, без алардан файдаланырга булдык: отставка (бу сүзне Ф. Әмирхан да кулланган), практика, дисциплина, тенденция, инструкция, резолюция, стаж, тип, брак, процент, порция һ. б. Әгәр бу сүзләрне телгә кабул итмәсәк, ди Ә. М. Ахунҗанов, стаж сүзен – хезмәттә үткәрелергә тиешле вакыт, бракны – бозык, эшкә ярамый торган әйбер, типны – бер группа әйбернең сыйфатларын җыйнаган төп форма, процентны – нинди дә булса санның йөздән бер өлеше, порцияне – ризыкның бер өлеше, премия сүзен нинди дә булса эштәге казанышлар өчен бүләкләү дип әйтергә туры килгән булыр иде.

Аңлашыла ки, болай хәрефкә-хәреф тәрҗемә итсәк, күп кенә җыйнак, төгәл рус алынмаларын озын, кытыршы, уңайсыз әйләнмәләр белән алмаштырырга туры килер иде.

Андый алынма сүзләр турында заманында Ф. Энгельс болай дип язган: «Күпчелек очракта гомумкабул ителгән фәнни-техник терминнарны тәшкил иткән чит тел сүзләре, тәрҗемә ителә торган булсалар, кирәк тә булмаслар иде. Димәк, тәрҗемә мәгънәне боза гына, ачыклыйсы урында буталчыклык кына кертә».

Гарәп һәм фарсы алынма сүзләре

Узган гасырның 90 нчы елларында булган социаль-тарихи үзгәрешләргә бәйле рәвештә татар теленең сүзлек составында да кайбер үзгәрешләр башланды. Хәзер телебездә, шул исәптән тәрҗемә телендә дә, рус алынмаларын, шулар белән бергә халыкара сүзләрне дә, татар теленең искергән яки искерә барган сүзләре, шул исәптән гарәп-фарсы алынмалары белән алмаштыру тенденциясе чагылыш таба.

Бу күренешнең уңай ягы белән бергә тискәре ягы да бар. Уңай ягы шул: татар теленә рус сүзләренең күп үтеп керүенә саклык, чама хисе белән карый башладылар. Тискәре ягы шунда: туган телне сафландырырга, чит тел сүзләреннән арындырырга дигән изге ният чамасызрак гамәлгә ашырыла башлады, ягъни телдә инде күптәннән кулланылып килгән, халык тарафыннан үзләштерелгән рус алынмаларын, шулар арасында кайбер халыкара сүзләрне дә, тел ияләренә аңлаешсыз, искергән, кайчандыр иске әдәбиятта кулланылса да, хәзер инде халык теленнән төшеп калган сүзләр белән алмаштыру омтылышы арта бара.

«Сызма геометрия» дәреслегеннән, мәсәлән, мондый сүзләрне күп табарга мөмкин: һәндәсә (геометрия), рәкым (цифр, сан), рәкымдәшлек, түңгеллек (?), фәза (пространство), рәкымле (математик), уйгырлык (ачыш), кәшефчелек (уйлап табу), җәйрәү (?), битләү (күңелдән ятлау), күзәфәллеге (?), садәләштеру (?), мөгаммә (проблема), әсрар (?), җәдвәл (таблица, расписание), сукай (?), даир (бәйләнешле) һ. б. Бу башваткыч терминнарны кем аңлар икән дә, болай реформалаштырылган телдә язылган дәреслекне кемнәр укыр икән?! Геометрия, цифр, математик, проблема кебек йөзләрчә телләрдә кулланыла торган интернациональ сүзләрне үзгәртүнең нигә кирәге бар?

Әлеге тенденция мәгълүмат чараларында да, шул исәптән тәрҗемә материалларында да чагылыш таба. Мәсәлән, «Идел» журналының искергән, кулланылыштан чыккан сүзләрне тергезергә омтылуы аңлашылып бетми: телевидение белән гаммәви мәгълүмат чаралары; бу җитди моназара (диспут) ачуны сорый; монда ислам зиһнияте булуы яхшы; икенче мәшһүр әсәре – дөнья харитасы (картасы); гомсар (компонент); тәфтиш (фәнни тикшеренү); гамил (фактор); мөэррих (тарихчылар); фикер хәяты (идеология); һөнәрмәнд (профессионал).

Кайбер журналистлар, халыкка аңлашылмый һәм мәгънәне төгәл бирми торган сүзләр уйлап, аларны мәйданга чыгару буенча берсен берсе уздырырга тырышып ярышалар сыман: Югары хөкем (суд) әгъзаларына хөкемдар (судья) итеп эшкә чакыралар; Рәшит ага быелдан 1 класслы хөкемдар (судья); Дин вә мәгыйшәт (тереклек, көнкүреш) сәхифәсе; Җиңел сәнәгатькә (промышленностька) җиңел түгел («Ш. К.»); Татар телен дәүләт теле буларак гамәлгә ашыруның нәзари (теоретик) һәм гамәли мәсьәләләре; фәһем секциясе; шәкли фәһем; Сүз Дума тарафыннан әзерләнгән РФ мәхкәмә (суд) системасы кануны турында бара; Экран аша аның сәркатибе (секретаре) С. Ястержембский сөйли («Т. я.»); Ул Мюнхен шәһәрендә Александр Уралов тәхәллүсе (псевдонимы) белән 1952 елда басылып чыга; Татар гимназияләре, көллиятләр (колледжлар) ачыла («М. җ.»); Гали әфәнде – 40 тан артык патент һәм кәшеф (уйлап табу) авторы («Ф. т.»); Төрле сәүдә нокталары булдыру мәсьәләсен кәшефчелек итәргә кирәк; Тән сату белән шөгыльләнүчеләр рәкыме (саны) 5 тән алып 20 гә кадәр җитә (газета).

«Заводым – горурлыгым» дигән шигарь астында узган смотр 500 ләп мотор төзүчене сәхнәгә күтәрде («В. Т.»). Шигарь – лозунг дигән сүз. Ләкин аны хәзер беркем дә аңламый, шулай булгач, татар телендә күптән кулланылып килгән һәм һәркемгә яхшы аңлаешлы лозунг сүзен аңлашылмый торган гарәп алынмасы белән алмаштыруның кирәге юк.

Җәсәде туган авылы зиратында дәфен ителде («Ш. К.») (күмелде яки җирләнде кирәк).

Тутыя табутлар еш кайтып тора («А. оф.») (цинк табутлар аңлаешлырак булыр иде).

Халыкара архитекторлар түбәндәге проектларны ясап тәкъдир иттеләр («Т. я.»). Монда сүз презентация турында бара; тәкъдир итү – башка мәгънәдәге сүз (дөресе – тәкъдим иттеләр).

Әнфисә Григорьевна педагогика көллиятен уку елына әзерләде, яңа талиб һәм талибәләр кабул итте («Ш. К.»). Көллиятне – колледж дип, талиб һәм талибәләрне студентлар дип атасак, дөресрәк булыр иде.

М. Шәймиев фәрманы нигезендә әлеге район башлыгы вазифаларын башкару Александр Тимофеевка йөкләнде («Т. я.») (указы нигезендә кирәк).

Мәхкәмә залына аларны 18 көн дәвамында ач торганнан соң алып килгәннәр («М. җ.») (суд залына кирәк).

130 елдан соң инкыйраз? («В. Т.»). Инкыйраз – үлү, бетү, регресс һ. б. Бу очракта мәгънәне төгәлрәк белдерә торган татар сүзләрен кулланырга кирәк иде.

«Хокук һәм хәят» журналы редакциясе шурасы («М. җ.»). Шура сүзе Г. Тукай заманнарыннан бирле кулланылмый инде! …редакциясе советы кирәк.

Гарәп-фарсы алынмалары мәсьәләсендә хәл ителәсе нәрсә – больница, клиника, госпиталь, профилакторий, амбулатория, поликлиника мәгънәләрендә йөри торган хастаханә, шифаханә, сырхауханә сүзләре. Монда буталчыклык хөкем сөрә: кайсысы нәрсә икәнлеген белү дә авыр, бәлки, мөмкин дә түгелдер. Мәсьәләне сүзләрнең русча (халыкара) исемнәрен кулланып кына хәл итәргә мөмкиндер, мөгаен.

Кайбер газеталарда бөтенләй аңлашылмый торган сүзләр күреп гаҗәпләнергә генә кала:

Ел йомгакларында ясалган докладлар барысы да фәнни югарылык кимәлендә язылган («М. җ.»); «Мәдәни җомга» гәзите «Батырша мулла һәм аның чоры» дип исемләнгән мәкаләләр шәлкемен тәкъдим итәргә ниятли («М. җ.»). Бу җөмләләрдәге кимәл һәм шәлкем сүзләре әдәби тел сүзләре исәбендә дә, сөйләм телендә дә, гарәп-фарсы алынмалары сүзлегендә дә, диалектологик сүзлектә дә юк. Шулай булгач, нигә кулланырга кирәк иде аларны газетада?!

Урынсыз кулланылган рус сүзләре

Телебезнең сүзлек составы, лексик-семантик нормалары еш кына кирәксезгә рус теле сүзләре кулланылу аркасында да бозыла. Гади сөйләм телендә һәм хәтта әдәби телдә дә – газета-журнал битләрендә, радио-телевидение тапшыруларында – татар теленең тиешле төшенчәне белдерерлек үз сүзләре яки телдә алар кебек үк үзләштерелгән гарәп һәм фарсы алынмалары була торып та, рус сүзләрен кушып сөйләү һәм язу очраклары шактый күп. Монда алынма сүзләрне куллануның төп принцибы бозыла. Бу принцип исә шуннан гыйбарәт: туган телнең тиешле төшенчәне белдерә алырлык үз сүзлек хәзинәсе яки үз лексик байлыгыннан яңа сүз ясау мөмкинлеге булганда, чит тел сүзләре кулланылырга тиеш түгел.

Алда зур бурыч – татар телен саклау һәм үстерү бурычы торган хәзерге чорда, уйлап-нитеп тормыйча, телебезгә бөтенләй кирәксезгә рус теленнән йөзләрчә сүзләр кертү дөрес эш түгел, әлбәттә.

Кайбер газеталарда, киң кулланылышта, шул исәптән тәрҗемә материалларында, татар сүзләре була торып та, рус сүзләреннән (араларында интернациональ сүзләр дә очрый) файдалану хәлләрен күреп гаҗәпләнергә туры килә. Урынсыз рус сүзләрен куллану күренеше район газеталарында аеруча күп. Мисалларга мөрәҗәгать итик:

Казан шәһәрендәге йортның бер долясы сатыла («Т. я.») (дөресе – бер өлеше сатыла).

Ульяновка урта мәктәбендә «Нинди профессия сайларга» дигән темага кичә үткәрелде («К. т.») (дөресе – нинди һөнәр сайларга).

«Балкыш»ның бер номерын аерым мәктәпкә багышлау яхшы нәрсә («Т.») (дөресе – бер санын).

Җитештерү сфераларында эшләүче коллективлар («Т. х.») (дөресе – җитештерү өлкәсендә яки тармакларында).

Низамов дигән кеше шул моментта гына геройлык күрсәтте («Ә. т.») (дөресе – шул чагында гына батырлык күрсәтте).

Сыерларның югары продуктлылыгы нәкъ менә шушы периодка бәйле («Т. х.») (дөресе – шушы чорга).

Суган салып төнәтелгән аракыны сөзеп әбәд алдыннан унар тамчы эчү («Ш. К.») (дөресе – төшке аш алдыннан).

Радик Ильясович бәрәңге плантацияләрен эшкәртү юллары белән таныштырды («Нок.») (дөресе – бәрәңге басуларын).

Жнейка өстерәп урып йөргәннәрем бүген дә исемдә («Т. я.») (дөресе – урдыргыч өстерәп).

Андый төзелешләргә зур специалистлар да килде («В. Т.») (дөресе – белгечләр дә килде).

Экология катастрофасы («В.Т.») (дөресе – экология һәлакәте).

Ай саен 5 миллион сумлык продукция реализацияләнә («Т. х.») (дөресе – продукция сатыла).

Занятиеләрдә техник средстволар файдаланыла («Т.») (дөресе – дәресләрдә техник чаралардан файдаланыла).

…академиясе белән «Сарат» лесничествосы арасында килешү төзелә («Т.») (дөресе – «Сарат» урман хуҗалыгы).

Шуны да учётка алырга кирәк иде («Ә. т.») (дөресе – исәпкә алырга).

Азыкларны эффектлы файдалану («Ә. х.») (дөресе – нәтиҗәле файдалану).

Илдус абый үз эшенең мастеры булып чыкты («Т. х.») (дөресе – үз эшенең остасы).

Шулай ук ул мәктәптә математика кружогы алып бара («К. т.») (дөресе – математика түгәрәге).

Владимир Путин кытай кухнясын бик ярата икән (кухня сүзе бу текстта ашлар мәгънәсендә кулланылган, шуңа күрә кытай ашлары дияргә мөмкин иде).

Сәбәп – заманнар авырлыгы, средстволарның җитмәве («Т.») (дөресе – акчаның җитмәве).

Бәйрәмдә почта работниклары да актив катнашты («К. т.») (дөресе – почта хезмәткәрләре).

Бер тел сүзенә икенче телдәге тәңгәллекне тексттагы сүз сөрешен исәпкә алып кына билгеләргә кирәк дигән принцип – алынма сүзләр мәсьәләсен хәл итү өчен дә бик әһәмиятле шарт. Бу шартның үтәлмәве мәгълүмат чаралары теленә дә зыян китерә:

Көн тәртибен тупас бозулар буенча да тәнкыйть замечаниеләре яңгырады («Т.»). Бу җөмләдәге тәнкыйть замечаниеләре – критические замечаниянең ярымкалькасы. Һәм ул – уңышсыз әйтелмә. Журналист аны тәнкыйть сүзләре дип алса, әйләнмә татарча килеп чыккан булыр иде. Ләкин сүзлектә замечаниенең сүз дигән тәңгәллеге булмаганлыктан, ул алай эшләмәгән һәм ялгышкан. Бу очракта замечание сүзен шулай ук гадәти булмаган (сүзлектә күрсәтелмәгән) җитешсезлек сүзе белән бирү дә максатка ярашлы булыр иде: Әйтелгән замечаниене бер ай эчендә бетерергә (дөресе – әйтелгән җитешсезлекләрне).

Рус телендәге изделие сүзенә тәңгәллек табу җиңел түгел, чөнки ул киң мәгънәле сүз, һәм аңа сүзлекләрдә дә тиешле тәңгәллек күрсәтелмәгән (эшләнмә сүзе уңышлы түгел). Ләкин бу – мәсьәләне хәл итеп булмый икән дигән сүз түгел, аның мәгънәсен төрле текстта төрле чаралар белән белдерергә мөмкин:

Хуҗалык изделиеләренә аерым тукталып үтәргә кирәк («Йолд.») (дөресе – хуҗалык әйберләренә яки (контекстка карап) товарларына).

Икмәк-булка изделиеләре пешерү («В. Т.»). Бу очракта изделие сүзен тәрҗемә итүнең бөтенләй кирәге юк: икмәк пешерү генә дияргә була.

Бу исә төп нагрузка «Дон»нарга төшә дигән сүз («Б. х.»). Бу очракта төп эш «Дон»нарга төшә дисәң, туган тел дә бозылмас, мәгънә дә тулы бирелер иде.

Нәкъ менә шушы самооблажение акчасына урманнар төзекләндерелә («Т.») (дөресе – халык үз теләге белән биргән акчага).

Гадәттәгечә, иң күп аварияләр исерек хәлдәге водительләр гаебе буенча була («Ә. х.») (дөресе – бәрелешүләр шофёрлар гаебе белән була).

Административ бинасы бу көннәрдә тагын бер вывеска белән бизәлде («Нок.») (дөресе – бинасына… язу эленде).

Умарта кортлары семьялары сатам («Т. я.») (дөресе – бал кортлары сатам).

Монда китерелгән мисаллар гына да кайбер каләм ияләренең сүзгә бик талымсыз икәнлеген ачык күрсәтә. Рус сүзләрен урынсыз куллану радио-телевидение тапшыруларында катнашкан кешеләр телендә тагын да күбрәк. Хәер, чыгыш ясаучы, интервью бирүче кешенең сөйләмен тикшереп, төзәтеп бетерү мөмкин түгел. Шулай да аларны дөрес сөйләргә алдан әзерләп куярга иде.

Соңгы берничә елда матбугатта рус алынмаларының һәм халыкара сүзләрнең чыганак телдәгечә әйтелеш һәм язылыш нормаларын үзгәртергә омтылу – «татарчалаштыру» тенденциясе хөкем сөрә. Мисаллар:

Милләтләрне, укмаштырып, бер сәвит халкына әверелдерергә маташтылар («В. Т.») (совет халкына кирәк).

Бик салкын иде. Калын пәлтә, олтанлы итек кидем («Т. я.»). Укымышлы татарлар инде күптәннән пальто диләр.

Сыер итеннән кәтлит («М. җ.») (кәтлит – гади сөйләм сүзе, әдәби норма – котлет).

Биредә кәнфитләр җитештерелә (конфетлар кирәк).

Керәчен лампасы кулланучылар… (керосин кирәк).

Анда җәгърафия, хисап, япон теле кебек дәресләр бирелгән («Т. я.»). (Ничә буын татар география дип сөйләшеп килә, аны бозып әйтүдән ни файда?!)

Быел нимес телен өйрәнә («М. җ.») (нимес – гади сөйләм сүзе, әдәби норма – немец).

Россия халкы картая. Болай барса, 2015 елда ук пенсия реформасы тупыйкка юлыгачак («В. Т.») (әдәби норма – тупик).

Газета сүзен бер журналист – газета дип, икенчесе – гәзит дип, өченчесе гәҗит дип яза. Рәсми кабул ителгәне – газета.

Үктәбер инкыйлабы карак малайлар тудыра («М. җ.») (октябрь кирәк).

Узган елда тауар әйләнеше 100 миллион доллардан артып китте («Т. х.») (товар кирәк).

Тупыллар яктылыкны томалый (дөресе – топольләр).

Ә бу исемлекнең башында, әлбәттә, күренекле галим, фәйләсүф һәм дин эшлеклесе Шиһабетдин Мәрҗани тора («М. җ.») (дөресе – философ).

Шәйморза крәстиән хуҗалыгына җитәкчелек иткән («Т. я.») (әдәби норма – крестьян).

КДУ профессоры Җ. Сөләйманов та татар теленең кампитрда эшләү өчен яраклы икәнлеген исбат итте («М. җ.») (компьютерда кирәк).

Скрипка сүзен – эскрипкә дип, шкафны – ышкаф, рекламаны – реклам, репликаны – реплик, афишаны афиш дип язарга һәм әйтергә тәкъдим итүче кешеләр дә бар.