Ләкин мөгаллименең елмайганын күрмәде Ләйлә, эңгер иңгән, караңгы төшеп килә иде инде. Ул, аяк очына басып, аның битеннән үбеп алды.

– Оныта буламы, мөгаллимем? – диде, шатлыгы ташып торуын сиздереп.

Бәхтияр ат менгән иде инде, Кол Гали аның янына килде.

– Ә син, егетем, саклан. Бачман баһадирга, Акбикә җиңгәчәйгә сәлам юлла. Исән-сау әйләнеп кайт.

– Иншалла, әйләнеп кайтырмын. Ләйләне җибәргәнегезөчен рәхмәт сезгә. Хәлемә кердегез. Мең шөкермен…

– Ак юл сезгә, амин.

Ат тоягы тавышлары тынгач, колагына эленеп торган тупылдаулар беткәч кенә, капка төбендәге тактага утырды. Рәхәт иде кич: тымызык кына караңгы төшә, сирәк-мирәк кенә сарык бәрәне бәэлдәп куя йә үгез мөгри, ул да түгел, күрше өйдә генә этләр, ләң-ләң өреп, тынлыкны боза. Күк йөзен йолдызлар каплады. Кол Гали күккә карады. Җиһан. Галәм. Адәм баласы белмәгән нинди серләр саклыйсың үзеңдә? Кая синең җәннәтең, оҗмахың? Раббым, барсың икән, Ләйләне таптың, китердең, инде анасын да табып китер, кавыштыр безне, дөньялыкта кавыштыр, күңелебездә мәхәббәт, йөрәгебездә дәрт сүнмәс борын. Һай, гүзәл идең дә ич, Зөлхидәкәй. Сиңа барыбыз да гашыйк идек. Ә ир-канатың үзеңнән күзен дә ала алмас иде. Ни яшь булсам да, кичерә күр баһадир Баһман, мин дә синең хатыныңа гашыйк идем. Күргән саен күрәсем килер иде һәм гүзәл йөзенә карап туймас идем. Кызың да ике тамчы судай үзеңә охшаган, сөйләшүләренә кадәр синеке, мөлаем итеп елмаюлары да синең йөзеңнән уелып алган кебек. Сине күргәнгә кадәр, мин күңелем түрендә яшьлегем, үсмер чагымдагы мәхәббәтне Зөләйханы – йөрттем. Бөтен мәсләгем-уемны ул биләгән иде. Уй-хыялымда ул булды. Ә менә сине күрдем дә барысы да юкка чыкты дип әйтә алмыйм, әмма күңелемдә ниндидер үзем дә аңлап бетермәгән күчеш булды. Мин беренче шигырьләремне дә, хәтта кыйссамны да аны күз алдымда тотып язар идем. Сине күргәч, барысы да асты өскә килде. Күзләреңә багар идем дә үз-үземне кая куярга белми башлар идем. Мин аны сиңа сиздермәдем. Һәрхәлдә, сиздермәскә тырыштым. Ләкин син сизгәнсеңдер, чөнки юнәлешен югалткан кәрвандай кая барырга белми, ни эш кылырга ниятли алмый югалып калыр идем. Ә син мине егет буларак оялчан, артык тыйнак булганым өчен яраткан идең. Хәтереңдәме, бер тапкыр ир-канатың алдында: «Аталары, буе җитсен дә, Ләйләне мөгаллименә генә бирербез инде», – дигән идең. Юк, көлмәдең син, ихлас күңелдән әйттең, ә ир-канатың синең теләгең ихлас кабул итте. «Көтсә ярый да бит, көтмәс, бүгенге яшьләр ашыгалар», – дигән иде. Ә син әйттең: «Көтәрсеңме, мөгаллим абыйсы?» – дидең. Мин, ни әйтергә дә белми, тәгаен каушап калдым, бөтен бер гәүдәмне, кулларымны кая куярга белмим. Әйтерсең син мине үтәли күрәсең дә, барысын да беләсең кебек иде. Шуннан баһадир Баһман әйтте: «Мөгаллиме көтсә, Ләйләнең бүгеннән үк колагын тешләттерәм», – диде. Йа Хода, шундагы тартынуларым, оялуым белсәң икән, мин бит, дивана, сиңа гашыйк, үлепләр гашыйк, ирең, җиде-сигез яшьлек Ләйлә кызыгызның колагын тешләттереп, үсеп җиткәч, миңа кияүгә бирергә җыена. Әллә чын, әллә гелән шаярту булды, бу сөйләшүләр ниндидер дәрәҗәдә икебезне дә бер-беребезгә якынлаштырды. Мин синнән башка, сине күрми яши алмый башладым. Кыйссам язарга утырсам, күз алдымда син булдың. Хак, кыйссамдагы Зөләйха исемен дә сакладым, чөнки яшьлек, үсмер чагымдагы мәхәббәт тә миңа бик кадерле иде, вәләкин сиңа булган мәхәббәтем бөтен изге хисләремне үзенә тартты да алды. Әле дә мин, күк гөмбәзенә багып, синең йолдызың эзлим. Һәр кеше үз йолдызы белән туа, ди бит. Син, бәлкем, үзеңә гашыйк егетне күктән күзәткәнсеңдер. Егет дип, мин күптән егетләр яшеннән узган инде, шуңа карамастан мин егет әле, өйләнмәгән, буйдак һәм синең миңа егет дип әйтергә хакың бар. Ни уйлыйсың син бу мәлдә? Кайларда йөрисең, кемнәргә эч серләрең сөйлисең, кемнәр белән уртаклашасың? Исеңә төшерәсеңме Кол Галине, синең күзләреңә томраеп карап торса да, мәхәббәте турында бер кәлимә сүз әйтә алмый аерылышкан кешене?! Юктыр, сине, бәгырькәй, башка кайгы-хәсрәтләр баскандыр. Синең гүзәллегеңә таң калып, корыч баһадир Сүбәдәй, йөзләрчә, меңнәрчә хатын-кызлар арасыннан сайлап алып, Җучи хан ыстанына җибәрә. Синең нурлы йөзеңне күргәч, ул хан, хәйран калып, йөрер юлын туктап, аягыңа төшкән булыр иде. Чөнки синең йөзеңнән һәрчак нурлар балкып торыр иде. Ләкин Ходай бар икән әле, ул сине күрми ошбу якты дөньядан киткән, атасының кече хатыны агулап үтерттергән, дип сөйләделәр, һич булмас димә, булгандыр да, чөнки хакимлеккә омтылган кеше иң якын кешесенең дә башын кисәргә кыя. Әгәр дә мәгәр күргән булса, ул сине берәүгә дә бирмәгән булыр иде. Әлбәттә, күкрәгендә ирлек җаны, сынында куәте булса, чөнки, Зөлхидә, синдәге мөлаемлык, итагатьлелек, гыйффәтлек үзе бер дөнья, үзе бер көч-куәткә дәрт бирүче рухи азык, татлы җимеш иде. Кайчак син миңа: «Уз инде, уз, Кол Гали, ятсынып торма, Баһман агаң өйдә юк, Ләйлә белән без икәү генә», – дияр идең һәм мин һаман да кузгалырга кыймый торгач, килеп кулымнан алыр идең, түр якка алып кереп, иң олы кунак утырасы урынга утыртыр идең. Утырыр идем дә әлегә кадәр кыяр-кыймас яшереп тоткан алсу гөлем бирер идем. Һәм сиңа түгел, яныбызда уралган Ләйләгә. Күрдем, сиздем бит мин: син аны үзеңә биргән кебек кабул итәр идең, чәчкәнең хуш исләрен иснәр идең дә: «Бар, кызым, гөлеңне чүлмәккә утырт, су салырга онытма», – дияр идең. Ә үзең, шундый якын итеп, миңа карап куяр идең, мин, бахырың, гүя күккә ашар идем. Кайчак мин Ләйләне кулыма алгач, безнең янга килер идең дә: «Үп әле, Ләйлә, абыеңның битеннән, үп, үп», – дия-дия, миңа якын ук килер идең, хәтта сыенып куйгандай итәр идең, тәнең кагылып китүгә, мин чарасыз калып гасабилана башлар идем. Иллә күпме хыялымда сине йөртсәм дә, хәтта битеңнән үбәргә дә кыймадым, хәтта аерылышканда да кул изәп кенә калдың, чөнки яныңда ир-канатың бар иде, хәер, булмаса да, син шуннан артыгын кылмас идең. Чөнки син мине яшьсендең, гәрчә без синең белән чордаш булсак та. Мин бит күрдем: үзең кул изисең, ә үзеңнең күзләрең мөлдерәп яшь белән тулган. Әле булса күз алдымда: Ләйлә, йөгереп килеп, аягымнан кочып алгач, мин аның алдына тезләндем дә күзләренә бактым, юк, мин аны күрмәдем, бала күзләрендә мин сине, синең нурлы йөзеңне күрдем, Зөлхидә. Бүген һич көтмәгәндә Ләйлә килеп кергәч, каршыма килеп баскач, мин аны түгел, янә сине күрдем, Зөлхидә. Йа Раббым, ниндиен куәткә ия син! Син җибәрдең миңа Ләйләне – аның кызын һәм аз гына булса да бахырың тынычландырдың. Әлхәмдү лилләһи раббилгаләмин… Амин. Аллаһым, синең бердәнберлегеңә, куәтеңә вә кодрәтеңә, бахыр адәмеңне яклавыңа, яратуың вә саклавыңа күптән инанган идем инде, бүген ошбу тәгъбирләреңне раславыңа янә бер инандым, янә бер ышандым. Кичер мине, Раббым, кыен хәлләргә калганда да, синең олылыгыңа һәм бердәнберлегеңә шигем булмады. Син бер һәм минем өчен башка Илаһы юк, булмас та. И-и Рәсүлем, шөһрәтең илә безләргә ярдәм ит, илһамыма куәт бир. Йә Рәсүлем, потларга табынучы гафил халыкларга Коръән-Кәримең бүләк итеп, аларны гафиллектән коткардың, изге юлга юнәлттең. Йа Мөхәммәд галәйһиссәлам, кем белән чагыштырып була сине. Берәү дә син әйткән фәлсәфи сүзләргә өздереп кенә җавап бирә алмас. Син бер гарәп халкының даһие гына түгел, син дөньяда тереклек иткән һәммә халыкның да Илаһы вә Рәсүле. Синең даһилыгыңа табынмаган ошбу дөньяда тереклек иткән бер генә зат та калмагандыр. Калган булса да, еллар үтә-үтә, ул барыбер изге юлга төшәр. Һәм һәр адәми зат өчен синең Коръән-Кәримең бердәнбер китап булып калыр. Еллар үтә-үтә булса да, дөнья халкы үз ялгышын аңлар, һәммә диннән дә ваз кичеп, сиңа багар, синнән юаныч табар. Чөнки Аллаһы бердер, мәңгедер һәм аңа тиң юктыр. Амин.

Кол Гали, дога укый-укый, өйгә керде, шәмнәренә ут алды һәм өстәл янына утырды, һәм шундый фикер агышы тойды ки, гүя каләмен кемдер йөртеп барыр иде.

 
Йа Зөләйха, бу угланга күп хөрмәт кыл,
Аңа лаек илтифатлар һәм гыйззәт кыл,
Миннән артык олыла син һәм хезмәт кыл,
Балабыз юк, бу угланыбыз булсын имди…
 

Күңеле Ләйлә һәм аның анасы Зөлхидәдә булса да, каләм очына инде күптән языла башлаган, мәгәр һаман тәмамланмаган Йосыф кыйссасы килде.

 
Гъәзиз сүзен Зөләйха да бик хуплады,
Йосыфны ул хөрмәт кылды, олылады,
Аңа өч йөз алтмыш төрле кием алды,
Һәркөн бер төреннән кидерер имди…
 

Каләме туктамады, бары тик шәм мае бетеп, күзләре күрмәс булгач кына, урынына барып ятты һәм йокы аралаш үзалдына: «Иртәгә Ләйлә белән Ага Базарга барырлар, үзенә нинди күлмәк-кием тели, алырлар. Капчык кебек күлмәк килешмәс аңа, затлы тукымадан булса да. Безнең Болгар халкы җиң очларын, итәкләрен кат-кат балитәкләп, күзгә ташланырлык матур һәм төрле төстәге тукымадан тектерә. Болгар халкы угызлар түгел, бу халык, бер телдә сөйләшсә дә, бер дингә табынса да, үзгәрәк тереклек итә, биредә кышы да усалрак, җәе дә гүзәлрәк һәм хозуррак була, болындагы чәчкәләр кебек хатын-кызларыбыз да чуаррак киенергә ярата», – дип уйлады.

* * *

Һиҗри белән 633 елның Җөмәдел-әүвәл аенда, Маймыл елында Дәшти Кыпчакның һәм шул төбәктәге олысларның калаларын яулап алырга тиешле ханнар вә угланнар: Түләй хан ыруыннан Мәнгү ханның угланы Бүчек, Үгәдәй хан ыруыннан Гүйәк ханның өлкән угланы һәм аның туганы Кадан, Чыгытай балаларыннан Бүри, Байдар һәм Чыңгыз хан малайлыкка алган Күлкән, Җучи хан уллары – Батый хан, Урда хан, Шәйбан хан, Тангут хан һәм корыч баһадир Сүбәдәй, янә берничә нойон җитәкчелегендәге төмәннәр, Каракорымнан чыгып, көнбатышка таба кузгалдылар. Җәйге матур айларны алар юлда үткәрделәр, ә көзен Җучи олысының көнбатыш тарафларын саклаган һәм Болгарны борчып торган Сүбәдәй баһадир белән Күнбай бәк төмәннәренә килеп кушылдылар. Бу хакта Илһам ханга Биккол хәбәр итте. Тагын бер атнадан янә бер хәбәр килеп иреште: монголларның төп чирүендә 160 мең яугир тупланган.

Әнә шул көч Маймыл елының көзге айларында Саксинга ябырыла. Атна дигәндә, монголлар Саксин каласын алалар, әБачман баһадир үзенең сугышчылары белән Сөмбелә каласына качып китәргә мәҗбүр була.

Илһам хан ныгытылган каланы һәркөн чыгып карады, гаскәриләрен тикшерде, тупларны күздән кичерде. Кирмәннең кала кальгасына җитү өчен генә дә, баганалар очлап утыртылган дүрт үрне үтәргә, су тутырган канал-арыкны кичәргә кирәк булачак иде. Бу араны гына үткәндә дә, дошманга туплардан атарлар, ут яудырырлар. Каланың беренче кальгасын үткән хәлдә дә, эчке кальга бар, анда янә туплар куйдырды Илһам хан. Һәр кальгада уналты манара, һәр манарада иң оста тупчылар. Нәкъ менә алар монголларны ерактан утка тотачаклар. Кирмән-кальгага кермәгән һәр мәхәллә дә үзенә күрә ныгытылган иде. Габдулла угланы ныгытып яткан Биләр дә Болгардан калышмый, әлбәттә, Кашан да, башка шәһәр-калалар да. Шуның өчен Илһам хан тыныч иде. Әйе, алар дошманга каршы торырлар. Ярты елга түзәрлек азык-төлекләре бар, кое-чишмәләрне көн-төн иң ышанычлы гаскәриләр саклыйлар. Артык баһадир Болгар каласында Ташбай угланны гына калдырды, ә хан оныгы Хансөярне Казанга җибәрде. Илһам хан баһадирга кысылмады, ул – гаскәрбаш, кемне кая куярга ул җавап бирә иде. Саксинны алгач, әлбәттә инде, монголларга шактый сыек ныгытылган Сөмбелә каласын алырга кыен булмас. Әмма һәр каланың дивар буйларында йөзләрчә генә түгел, меңнәрчә яугирләре ятып калыр. Әнә шулай болгарлар монгол сугышчыларының гайрәтләрен алырлар һәм тегеләр йә солых төзергә, йә борылып кайтып китәргә мәҗбүр булырлар. Болгар иленең башкаласын хан үзе һәм уң кулы – баһадир Артык саклаячак. Хан аңа ышана, монголларны бер тапкыр гына кыйнамаган. Илһам хан абасы Хаҗи әмир белән атнага бер хәбәрләшеп тора, ул Кашанга күчеп килгән иде. Ибраһим каласында үз алае белән Баян баһадир, Җүкәтау белән Шайтан каласында Җик Мәргән, Казанда хан оныгы Хансөяр, чирмеш һәм ар морзалары дошманны урман-болын яклап борчып торырга каралган иде. Илһам хан эрҗә баһадиры Пургас, Сувар каласы баһадиры Бортас, чуваш кардәшләр баһадиры Алатыр белән элемтәгә керде, алар да башкаланы яклашырга килергә вәгъдә бирделәр. Шул ук вакытта үз калаларын да күздән яздырмаслар, иншалла. Кичке якта сәүдәгәр Биккол белән Мәүлә Хуҗадан янә хәбәр китерделәр. Ләкин Илһам хан башкалага бары тик утыз мең тирәсе генә гаскәри сыйдыра алды. Сәүдәгәрләр, корал тота алмаган һөнәрчеләр гаилә-балалары белән төньяк тарафына – урманлы төбәкләргә озатылды. Калада аш-су әзерләүче, яралыларны караучы хатын-кыз һәм табиблар гына калдырылды. Әлбәттә, тимерчеләр, корал ясаучылар, тупчылар, грек уты атучылар – барысы да Артык баһадир карамагында калдырылды.

Батый хан тирмәсенә үтеп керә алган Мәүлә Хуҗа баскынчыларның чирүендә 135 мең төрки халкы дигән хәбәр ирештерде. Күп тә үтми, икенче хәбәр килеп җитте. Чыгытай хан угланы үз кардәшләре белән Әрмәнстан һәм шул тарафтагы илләрне яуларга киткән икән. «Димәк, – дип уйлады, тәхет ягына кереп утыргач, Илһам хан, – Батый хан үз көченә ышана, юкса гаскәрен бүлеп җибәрмәс иде».

Илһам хан, кала тарханын чакырып, азык-төлек базларын саклатуның тәртибен сорашты, ул ягы Аллага шөкер икән – тынычланды.

Тархан гына чыгып киткән иде, тәхет ягына Бачман баһадир килеп керде. Илһам хан аңа каршы китте.

– Әссәламегаләйкүм, хан!

– Вәгаләйкүмәссәлам, баһадир, – диде Илһам хан, аның кулын кысып. – Ишеттем, ишеттем, Саксинны калдырырга мәҗбүр булгансың икән, баһадирым.

– Саксинда монголларга каршы торырлык көч туплый алмадык, хан. Гаеп сездә дә, миндә дә. Тупчылар да баскынчыларга әллә ни зыян китерә алмадылар. Сүбәдәй баһадир яугирләре атларының күзләрен бәйләп һөҗүм иттеләр.

– Әйе, баһадир, дошман хәйләкәр, мәкерле, явыз һәм максатчыл рәвештә калаларыбыз артыннан калаларыбыз яулый.

– Монголлар һөҗүмне көндез дә, төнлә дә туктатмыйлар, хан. Кальгада халык аз, ә алар һөҗүмчеләрне алыштырып, ял иттереп алалар. Чарасыз иттеләр, каламны ташлап, төп көчем белән чыгып китәргә мәҗбүр булдым. Югалтулар да аз булмады, хан.

– Саксинда соңгы бәрелештә шактый татар калган иде, алар нишләделәр?

– Хан, әйтсәм – ышанмассыз, татарлар безнең якта орыштылар. Кальгадан чыкканда да, шул татарлар, Сүбәдәй төмәнен алдап, бөтенләй каршы якка алып киттеләр. Һәм гаҗәбе шул булды, хан: исән-имин безгә килеп кушылдылар. Курку белмәс каһарман халык икән, арысландай орышалар, барысы да – мәргәннәр. Ислам динен кабул иткәннән соң, бер намазны да калдырмый мәчеткә йөрделәр. Мөселман татарлар күбрәк булса, ихтимал, дошман каланы ала да алмас иде, хан. Безнең гаскәриләр Сүбәдәйнең сугышчыларыннан шактый калыша шул.

– Мәүлә Хуҗа, монгол чирүендә төрки халкы шактый, мәгәр гафилләр, табынган диннәре потлар да Тәңре, дип хәбәр итте.

– Шулайдыр, шулайдыр, хан. Ләкин бит алар белән монгол унбашлары, монгол йөзбашлары җитәкчелек итә. Ә монголлар чирүендә тәртип бик каты, бу хакта сез хәбәрдар дип уйлыйм, хан.

– Баһадир Бачман, без монда икәүдән-икәү генә, күңелгә төрле уйлар килә, сезгә, һөҗүм алдыннан булса да, монголлар белән килешү уе килмәдеме?

Бачман баһадир тураебрак утырды, кистереп, Илһам ханга күз атып алды, йөзе кырысланды, калын кашлары җыерылды, гаҗәпләнүе йөзенә, хәтта кыяфәтенә чыкты.

– Хан хәзрәтләре, мин атаң Сәлим ханга хезмәт иткән кеше. Мөселманмындыр. Аннары мин кыпчак баһадиры, Сарбай ханда баһадир булып торган җиһангир. Безнең халык орыш алдыннан гына түгел, үзе теләмәгәндә, беркайчан да кылычын ташламады. Иншалла, ташламас та. Кардәш халык буларак болгарлар белән кушылгач та, ни мәрхүм Сарбай хан, ни баһадирлары хыянәткә бармадылар. Коръән-‑Кәримне тотып ант итә алам: мин дә бармам, дошманга каршы соңгы тамчы каныма кадәр орышырмын. Мин ачыктан-ачык сөйләшүне яратам, хан. Ни телисең миннән: илемә, халкыма, сезгәме хыянәт итүемне? Тик булмас ул, хан хәзрәтләре! Ил өстенә яу килгәндә, фәлсәфә сатмыйлар. Бу нәрсә минем холыкка хас сыйфат түгел.

Бачман баһадир күтәрелә үк башлады. Илһам хан, каударлана төшеп, аның беләгеннән тотты.

– Баһадир, баһадирым, сабыр ит, сабыр итче. Мин һич тә сине рәнҗетергә теләмәгән идем. Мин синең белән киңәшеп кенә карарга булган идем. Аңла, баһадир: мин моңа үзем дә бармам, уйга килгәнне генә әйтүем иде.

– Уйга килгән алга килер, диләр, хан хәзрәтләре.

– Хак, хак, баһадир. Мин үземне һәрчак синең белән тигез күрдем, һәрчак сиңа хөрмәт белән карадым. Бит ишетеп торабыз: монголлар бирелгәнне дә, җиңелгәнне дә кыйныйлар, алар берәүгә дә ташлама ясамыйлар. Димәк, бу халыкта иман юк. Ә имансызга үз коралы белән каршы чыгарга кирәк. Башка төрле уйлар килә.

– Монголларның иманы – аларның «Яса» сында, хан хәзрәтләре. Безгә дә андый «Яса» ны кабул итәргә булган да, соңга калдык, соң инде. Безгә бары тик алар белән орышырга кирәк, йөзгә-йөз килеп, йә ул сине, йә син аны. Башка чара калмады, хан хәзрәтләре.

– Әйт әле, баһадир, без гаскәребездә монголлардагы тәртипләрне кертә алган булыр идекме?

– Юк, хан хәзрәтләре, моның өчен безгә монгол булырга кирәк. Аннары монголлар белән безнең арада бик зур аерма ята. Алар – баскынчылар, ә без – ил-ватаныбыз саклаучылар. Бу ике нәрсәгә ике мәгънә салынадыр. Безнең халыкка ватанпәрвәрлек рух вә күңел аша иңсә, аларга бу сыйфат курку вә куркыту аша иңдерелгән. Чөнки гафил вә имансыз кешегә акыл аша тәэсир итү – чарасыз хәлдер, ә менә аны курку аша адәм менә алмастай тауларга, ук явып торган үрләргә куып менгезергә мөмкин хәл икән. Мин моны монголлар һөҗүмендә үз күзем белән күрдем, хан хәзрәтләре. Ләкин бу – адәм баласы өчен тискәре сыйфатлар. Безне җиңгән хәлдә дә, бу халык бик тиз таркалыр, юкка чыгар. Безнең халык исә, Мөхәммәд Рәсүлебез Илаһына иман иткән мөселманнар буларак, дошманга каршы чыгып, шәһит булуны артыграк күрә. Гаскәремне газават чакыруына чак кына өндәми калдым. Ә бу инде безнең халыкка йә үлем, йә җиңү иде. Болай исә мин халкымны далаларга, урманнарга качырдым.

– Газаватны начар корал димәс идем мин, баһадир.

– Газаваттан соң ирләребез кырылып бетәр, ә хатын-кызларыбыз, бала-чагаларыбыз дошман кулына күчәр. Ә болгар-кыпчак дигән халык исеме тарих битләрендә генә калыр иде, хан хәзрәтләре.

– Димәк, син, Бачман баһадир, газаватка каршы.

– Каршы, хан хәзрәтләре. Мин бер хакыйкатьне аңладым. Хөсетле, мокыт вә гафил буларак, монголлар иртәме-соңракмы безнең гореф-гадәтләребезне генә түгел, телебезне, динебезне дә кабул итәрләр. Һәм шуның белән безне җиңгән халык җиңелүгә дучар булыр.

Илһам хан баһадирны кечкенә өстәл янына әйдәде, чокырларга кымыз койды.

– Имамың кем иде синең, баһадир?

– Мәхмүд Ясәви, хан хәзрәтләре. Хәзер ул Каракорымда. Имам хәзрәтләре монголлар мәнфәгатен яклауга күчте.

– Бачман баһадир, Ходай Тәгалә һәр халыкка да җирен-суын бүлеп биргән. Кем дә кем нәфесен тыя алмый, теге йә бу халык җиренә яу чабып аны яулый һәм төпләнеп калырга тели икән, бу халык ошбу җирдә барыбер бәхетен тапмас, чөнки Аллаһы Тәгалә, юктан бар иткән халыкларны бары тик үзем урнаштырган җирдә генә бәхетле итәрмен, дигән. Минем сәүдәгәрем вә имамым Сүбәдәй тирмәсендә гомер итәләр. Алар миңа монголларның сулыш алган һәр адымын хәбәр итеп торалар. Тик бит сан ягыннан монголлар күп тапкыр бездән өстен. Тәүге сүзем бары тик шуның өчен генә, киңәшеп карау йөзеннән генә әйткән идем, баһадирым. Монголлар белән килешә алган хәлдә дә, Олуг Мөхәммәд көненә калуыбыз бар, әлбәттә. Чөнки без бер тапкыр гына монголлар белән йөзгә-йөз килеп орышмадык.

– Бусы ахыргысы булыр, без аларны җиңәрбез, хан хәзрәтләре.

– Амин, баһадир, амин.