«Ирмен дигән ир-егетнең…»

Халык арасында «Уракчы кыз» дигән җырны белмәгән кеше юк. Бу җыр нәрсәсе белән популярдыр – моны кистереп әйтүе кыен. Ихтимал, бу җырның тирән мәгънәсе үзенә тиң, бер дәрәҗәдәге көйне тапкандыр. Ихтимал, ул әле үзенең икенче яртысын тапканчы журнал, газета битләрендә яхшы шигырь булып кына йөргәндер… Ничек кенә булмасын, бу җыр ярты гасырга якын инде халыкның күңел түрендә.

Нәкый абыйның Гражданнар сугышы чорында ук иҗат иткән Ил кызы – иңбашына ай урагын салган Хезмәт кызы – совет заманасындагы татар кызларының гүзәллек эталонын бирде. Бу яшь кызның йөзе таң кояшы кебек, аның җырына талир тәңкәләренең чыңы кушыла… Уракчы кыз революциядә ирек яулап алган татар кызларының романтик образына әйләнде. Уракчы кыз – хезмәт сөю, мәхәббәттә сафлык, яшьлек, тазалык символы булып китте. 1956 елда «Татар поэзиясе антологиясе» басылып чыккач, бик күпләр «Ничек? «Уракчы кыз» Нәкый Исәнбәт әсәремени?» дип гаҗәпкә калдылар. Хәер, бу җыр гына түгел, «Бормалы су» да шундый язмышка очрады. Илленче еллардагы үзешчән сәнгать түгәрәкләре, район культура йортлары янындагы хор коллективларыннан кайсылары гына «Бормалы су»дан башка сәхнәгә чыктылар икән? Бу җыр сугыштан соңгы авылның күтәрелеш чорына; туклыкка, иминлеккә, тыныч хезмәткә гимн булып яңгырады. Колхоз кызларының иң күркәм сыйфатларын, аларга булган Ил хөрмәтен, алардагы гүзәллекне бу җыр илленче еллар поэзиясендә иң тулы рәвештә әйтеп биргән әсәрләрдән исәпләнергә хаклы. Аның да сүзләрен Нәкый Исәнбәт язган.

Әйе, кайбер талантлы әсәрләрне халык үзенеке итеп кабул итә, хәтта үзгәртә дә башлый. Аны ниндидер бер кеше иҗат иткәнен башына да китерми. Чөнки шагыйрь халык йөрәгенең иң түрендәге мөлдерәп торган фикерен шигырь кысасына салып әйтте дә бирде. Җыйнак итеп, кыска, үтемле итеп әйтте. Халык аны әнә шуңа үзенеке итеп кабул итте.

Күптән һәм күпләргә билгеле бер хакыйкать бар: язучы үз халкының авыз иҗатын никадәр яхшырак белсә, аның үз әсәрләре дә шулкадәр халыкчанрак, халык күңеленә якынрак була. Пушкин һәм Горькийның бөтен иҗаты моңа мисал. Тукай һәм Ибраһимов әсәрләре шул хакыйкатьне раслыйлар. 1934 елда совет язучыларының беренче съездында сөйләгән докладында Горький, сүз сәнгатенең башы – фольклорда, дигән иде. «Үзегезнең фольклорыгызны җыегыз, аңардан өйрәнегез, аны эшләгез: ул сезгә дә, безгә дә – Союзның шагыйрь һәм прозаикларына да – күп материал бирә. Без үткән заманны никадәр яхшырак белсәк, үзебез барлыкка китерә торган хәзерге көннең бөек әһәмиятен дә шулкадәр җиңелрәк, шулкадәр тирәнрәк һәм шатлыклырак итеп аңларбыз».

Нәкый Исәнбәт «Әхмәтнәкый шәкерт» булып йөргән заманда ук әле халык мәкальләрен, җырларын, такмакларын туплый, кыйммәтле кулъязмалар җыйный башлый. Халык иҗаты җәүһәрләрен җыю – аның гомер буе башкарган мактаулы эше. Шуннан башка «Хуҗа Насретдин», «Зифа» комедияләре, «Миркәй белән Айсылу» һәм «Рәйхан» туа алмаслар иде…

Нәкый аганың эш бүлмәсенә килсәң искитәрлек: аның шүрлекләрендә идәннән алып түшәмгә кадәр кулъязмалар, уникаль китаплар, халык иҗаты әсәрләре тупланган папкалар, картотека. Курган, Бараба, Пермь, Чиләбе, Малаяз, Казан татарлары арасыннан җыйган иксез-чиксез бәетләр, мәзәкләр, җырлар, такмаклар. Француз, рус, инглиз, төрек, гарәп, немец телендә фольклор китаплары. Монда кергәч, бер мәлгә үзеңне гыйльми китапханәгә килгән кешедәй хис итәсең. Хәер, Нәкый аганың эш бүлмәсе – чын мәгънәсендәге гыйльми китап- ханә.

Заманында аны «шагыйрь Нәкый» дип йөрткәннәр. Хәзер инде «татар фольклоры гыйлеме» дип әйтүгә, аның олы атасы Нәкый Исәнбәт искә төшә. «Татар халык мәкальләре»нең докторлык диссертациясе дәрәҗәсеннән югары торырлык сүз башы белән чыккан 1 нче томы хәзер уникаль китапка әйләнде. Безнең фольклористикабызда аерым бер жанрны мондый киң күләмдә алып тирәннән тикшерүнең әле булганы юк иде. Бу хезмәт турында галимнәр инде шактый җылы сүзләр әйттеләр. Башка күп кенә китапларда укучыны «куркыта» торган сүз башы бу хезмәттә 258 бит (!) булса да мавыктыргыч бер повесть кебек искиткеч җиңел укыла. Моның хикмәте нәрсәдә соң?

Нәкый аганың фәнне фактлардан ясавында. Киресенчә түгел. Барлыгы өч меңгә якын китап битеннән (120 басма табактан артык) торган өчтомлык бу хезмәтне карап чыккач, Нәкый аганың, гыйлем иясе буларак, хезмәт җитештерүчәнлегенә гаҗәпкә каласың. Шул том нарны күрәсең дә уйлап куясың: менә утыз-кырык яшьлек фән кешеләренә дә шулай эшләргә иде! Галим кешенең үзен тәрбияләп үстергән халкы алдында бурычы бик зур бит!

1920 елда язган «Коммуна тимерлегендә» дигән шигырендә шагыйрь Нәкый болай язган:

Эш кенә – дуслык, татулык чишмәсе;
Эш кенә тик – коммунаның чәчкәсе.
Эш кенә – көч, эш кенә – ир ирлеге:
Әй, граждан! Әйдә эшкә, кил бире!
Кыс тимерне! Ал чүкечне, балтаны!
Бәр тимергә тукмагыңны! Бәр тагы!

Нәкый Исәнбәт егерме яшендә әйткән әнә шул фикеренә гомере буе турылыклы булды.

Нәкый ага – тагын әле тарихчы, этнограф, драматург, тел белгече, педагог… Фәннең елдан-ел зуррак тизлек белән үсеп тирәнәя барган бер чорында – безнең заманда – боларны колачлау җиңел эш түгел. Нәкый аганың каләменнән тамган әдәбият җәүһәрләре… татар халкына гаҗәеп зур хезмәт күрсәтәләр. Татар академия театрының сәхнәсендә зур уңыш казанган «Хуҗа Насретдин», «Зифа», «Һиҗрәт»… Тарихи шәхесләрне – Мулланур Вахитов, Муса Җәлил образларын иҗат иткәндә драматург Исәнбәткә хас булган кыюлык законы эш итте. Әйтерсең лә сәхнәдә әсәрне уйнамыйлар, ә тарих пәрдәсе күтәрелеп, бөек көрәшнең – халыклар бәхете өчен изге көрәшнең – чын бер периоды күренеп ала. Менә Ленин шәкерте – үлемсез Мулланур – татар сугышчылары алдында ялкынлы речь сөйли:

«– Иптәшләр! Бөек Октябрь резолюциясе аркасында туган, кешелек тарихында беренче мәртәбә азатлык гөле булып чәчәк атарга бөреләнгән безнең яшь, яңа Советлар җөмһүрияте куркыныч астында…

Хөр илнең мәгърур уллары без булып без моңа юл куярбызмы? Йә, әйтегез, аналарыбыз су алган Иделдән бүген шушы ятлар килеп су алырмы?»

Бу – Исәнбәт теле, геройны Исәнбәтчә тасвирлау, аны чын халык улы итеп халыкка күрсәтү…

Зал тетрәнеп тыңлый. Мулланурны мондый бөек итеп, тарих сәхнәсенә очраклы рәвештә түгел, ә тормышының бөтен барышы белән әзерләнеп чыккан революционер итеп Исәнбәттән башка бер генә язучының да күрсәтә алганы юк әле.

Менә нечкә күңелле, ләкин корыч характерлы Муса Җәлил. Юк, дошманны ул күкрәк-мускул көче белән түгел, ә психологик яктан җиңде. Мораль яктан җиңү әнә шул нечкә лирик җанлы шагыйрьдә булды. Мулланур, Муса турындагы әсәрләр Исәнбәт каләме астында оптимистик трагедиягә әверелделәр.

Г. Ибраһимовның бер хикәясендә карт язучы образы бар. Күңеленең төшенке вакытында таныш булмаган берәү аны туктата да болай ди: «Сезне укып бик рәхәтләнәбез. Сезгә рәхмәт, туган…»

Күренекле галим, шагыйрь һәм драматург Нәкый аганың юбилее көнендә миллионлаган укучы аңа: «Сезне укып бик рәхәтләнәбез. Сезгә рәхмәт», – ди.

Нәкый ага – халык рәхмәтенә бик лаек кеше. Шагыйрь Исәнбәтнең сүзләре белән әйтсәк:

Ирмен дигән ир-егетнең
Гөл шиңмәс кулларында.

Татарстан яшьләре. – 1970. – 10 гыйнвар

Әдәби сүз игътибар сорый…

Заманында шигырьдәге бер сүзнең ялгыш куш җәяләр эченә алынуы нәтиҗәсендә Тукай белән З. Рәмиев арасында никадәр полемика булып алган. Җавап шигырьләр басылган, моңа җавап рәвешендә Тукайның «Аңлашу» исемле мөрәҗәгать хаты игълан ителгән, «Аңлашуның җавабы» басылып чыккан һ. б., һ. б. Без, егерменче йөз башы әдәбиятын өйрәнүчеләр, бер куш җәядән башланган шушы полемикага кабат-кабат әйләнеп кайтабыз, бу турыда язабыз.

Тукай тыныш билгесен ялгыштыруга да игътибар биргән һәм шигырьне ялгыш үз адресына кабул итүче белән матбугатта аңлашкан. Ләкин Тукайның әсәрләре белән без шагыйрьнең үзе кебек сак мөгамәлә итмибез икән. Менә нибары ике мисал (саный китсәң, аларны бер мәкаләдә сыйдырып бетерү мөмкин булмас иде). Тукайның иң популяр ике шигырен генә тикшерик. Беренчесе – «Пар ат». Моны инде без яттан да беләбез.

Сау бул инде, хуш, бәхил бул, и минем туган җирем…

Тукта! Игътибар кирәк. Шагыйрьнең биографиясен хәтерлик. Шигырь Уральскида чакта язылган. Шагыйрьнең ул «торган» җире генә, «туган» җире түгел. Аннан соң безнең күңелдә инде шигырьнең икенче юлы рифмасына ятып җырлап тора:

Мин болай, шулай итәм дип, төрле уй корган җирем.

Менә шулай булырга тиеш. Биография дә, рифма да сәламәт акыллы әдәбиятчыга кычкырып торалар: «торган» җирем кирәк! «Корган – торган». Ләкин ничә еллар буе басылып килгән бу шигырьне мәктәп дәреслекләреннән, Тукай җыентыкларыннан, ниһаять, дүрттомлыктан тикшереп карагыз. «Туган җирем» дип басалар.

«Бер татар шагыйренең сүзләре» дә шундый язмышка очраган. Ничәмә-ничә китапта татар шагыйре, үзенең милләте аңа мылтык-ук атар булса да, «күкрәк биреп» каршы тора икән! Алай булмый бит инде, «күкрәк бирә» торган баһадирлар булмый бит. Тукай алай димәс, андый мәгънәсезлекне җибәрмәс. Үзе чыгарган шигырь китапларын карарга кирәк. Анда болай:

Күкрәк киереп каршы торам, миңа милләт
Хәзерге көн мылтык, ук атар булса да.

Тукай үзе исән булса, мондый бозучыларга «шифалы» бер сүз әйтми калмас иде. Хәер, ул үзе өчен генә түгел, дусты, мәсләктәше М. Гафури өчен дә әйтер иде. Чөнки татар совет поэзиясенең энҗеләреннән булган «Кызыл байрак» шигырен дә бозалар хәзер. Моны барлык бала күңелдән белә, без дә моны хәтердә саклыйбыз – шигырь күңел түрендә җырлап тора. Аның саен саксыз эш итәбез.

…Шагыйрь, көчле эшчеләр күтәргән Кызыл байракны күреп, шуңа гимн җырлый. Шигырь 1917 елның язында патша бәреп төшерелгәч – кара көч бетерелгәч язылган. Кара көчкә каршы торган байрак җилферди. Урамда – нәмаеш⁹.

Кара көчләргә
Каршы тора ул, –

дип басалар бу шигырьне. Шагыйрьнең 1965 елда Казанда чыккан китабын кара! «Тора ул – корбан ул» рифмалашмый. Шагыйрь алай ук саксыз булмас. Аннан соң шагыйрь байракның үткәнен сөйли: кара көчләргә каршы торган ул, ди. Бүген шуның өчен югары эленде ул, ди. Кара көч инде җиңелде, ди. Әнә шуңа күрә шигырь менә болай укылырга тиеш:

Кара көчләргә
Каршы торган ул,
Бирде бу юлда
Миллион корбан ул.

Монысы – Гафурича. Бу – шагыйрьчә. Гафури дигәннән, аның шигырьләрендәге, прозасындагы башка характердагы саксызлыкларны да күрсәтергә булыр иде. Мәсәлән, аның бер шигыре китап саен исемен үзгәртә, «Бетсен сугыш», «Бетсен империалистлар сугышы» һ. б., һ. б. Китап саен төрлечә. Хәтта бер үк китапта төрлечә (алда телгә алынган китапны карагыз!). Бәлки, бу шигырьгә М. Гафуриның үзе чыгарган җыентыктагы исемне кайтарыргадыр? Мәсәлән, 1922 елда «Гажур» нәшриятында чыккан «Кызыл байрак» исемле җыентыкта ул шигырь «Бетсен империализм сугышы» дип аталган. Прозасындагы гарәп сүзләрен тәрҗемә иткәндә дә бер тәртип кирәк иде. «Кара йөзләр» повестенда хәзрәт шаһитларга болай ди: «Сез дөрес әйтәсез, әгәр дә ялган сөйләсәгез, кадеф өчен үзегезгә хәт лазем булып килә».

Күренгәнчә, монда безгә таныш булмаган өч сүз килеп чыкты. Кадеф (кадеф, кадефүн) – «яла ягу», «нахак сүз ыргыту», «сүз белән пычрату» мәгънәсендә; хәт – җәза; лязим – тиеш, тиешле. Әлеге китапта моны тетеп бетергәннәр. Кадеф «бозыклык өчен таш белән ату» дип бирелгән, бу урында исә – «нахак бәла ягу, гайбәт» кирәк иде. «Лазем» түгел, «лязим» кирәк һ. б., һ. б. Без бер генә битне алдык – анда әллә никадәр төгәлсезлекләр. Аннан соң, гарәп сүзләреннән алынмаларны биргәндә, К. З. Хәмзин, М. И. Мәхмүтов, Г. Ш. Сәйфуллиннарның 1965 елда чыгарылган «Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге»н нигез итеп аласы иде. Югыйсә гарәп сүзен кем ничек теләсә – шулай бирә. Бу бигрәк тә классиканы кабат басканда сизелә.

Күп авторлы, күп хуҗалы шигырьләр турында берничә сүз. Алар да очрый. Бер үк шигырьне, әйтик, Г. Ибраһимовның «Казакъ кызы»на эпиграф итеп тә күреп була («Киң дала, күрәсең…»), шул ук шигырь – Татарстан китап нәшрияты чыгарган К. Әмири китабында да килеп чыга. Ни өчен К. Әмири шигыре булып кереп киткән?

Дәрдемәнд белән М. Укмасыйның да «уртак» шигырьләре бар икән. Дәрдемәнд аны «тәрҗемә» дип биргән. Ихтимал, төрекчәдәндер. «Нәсыйхәт» исемендәге бу шигырь «Шура»да 1909 елда (№ 10) һәм 1915 елда (№ 17) басыла. Кабат басылганда – «Кыйтга» исемендә. Инде килеп, берничә генә иҗек үзгәртелеп, шул ук шигырьнең тәрҗемә икәнлеге әйтелмичә генә М. Укмасыйга да «ябышып» йөрүе гаҗәбрәк.

Дәрдемәндтә: