Алай да чишмә бар әле…

 
Чишмәләр үзләре минем
Учларыма су салды.
Су салды алар яшәргә
Көчәйтеп тик сусауны.
 

С. Хәким

Сафый абзыйның йорты урам рәтеннән бөтенләй читтә – су буена таба бүлтәеп чыккан тау битендә. Урам тормышы аңа кагылмый. Ул – бөтен хуҗалыгы, бала-чагасы белән урам тормышыннан читтә. Үзе колхозның яшелчә бакчасын саклый. Сугышка кадәр һәм сугыш елларында колхоз кишер, чөгендер, кыяр, помидор, шалкан үстерә һәм көзен хезмәт көненә шуларны бүлә иде. Яшелчә бүлгән көнне китә пешеренү! Чөгендер пәрәмәче, шалкан пәрәмәче, кишер бөккәне… Хәзер боларның берсен дә утыртмыйлар, үстермиләр. Рентабель түгел икән. Халык хәзер кибеткә көйләнгән. Район үзәгеннән кибеткә кәбестә, помидор, кыяр килә. Хатын-кыз сумкасын тотып шунда таба чаба. Әмма үзе үстермәгән яшелчәдән хатын-кыз файдалана да белми. Хәзер чөгендер пәрәмәче, чөгендер катыгы, кишер бөккәне, кәбестә бөккәне, шалкан пәрәмәче, чөгендер, шалкан суы дигән ризыкларны әзерләүчеләр бөтенләй юк. Болар истәлекләрдә генә. Бик кызганыч…

Ә Сафый абзый үз балаларының сумка тотып кибеткә йөреячәген уйламады, хәер, моның өчен аның вакыты да юк иде, колхоз бакчасын каравыллап, үзенең тау битендәге хикмәтле кыен бакчасын карап, ул яши бирде.

Рәвеш – мари. Кызгылт бит, зәңгәр күз, очлы ияк. Сирәк сакал. Өстә – кызыл сатин күлмәк. Бакча – таулы. Киртләч-киртләч. Авылда бүтән мондый бакча юк. Киртләч саен койма буенда бер умарта, багана умарта. Кемнәр уйган? Сафый абзый моны ата-бабадан калган дип аңлата. Кушамат – чирмеш. Сафый абзый моны бөтен тормышы белән аклый, «чирмеш» дигәнгә кимсенми генә түгел, киресенчә, шуны расларга тырыша. Кеше, мәсәлән, бакчасында бары тик бәрәңге генә үстерә (безнең авылда әле дә шулай: ашъяулык кадәр җирдә дә бәрәңге үстерергә тырышалар). Әмма Сафый абзый бакчасында эшләр башкача: су буенда, койма баганасы хезмәтен үтәп, бер рәт зирек үсә. Шунда ук бер төп биек кара чыршы. Шунда ук колмак, таллар. Бөтнек үләне бары тик Сафый бакчасында гына. Каерылып, дуамалланып үскән, өй урыны кадәр куаклык – балан. Тагын әллә ниләр. Боларның кирәклеген, рәтен бары тик Сафый абзый үзе генә белә, авыл халкы исә аңа сәер кеше дип карап яши бирә. Сафый картның абзарына, утынлыгына кергән кеше юк. Аның бакчасына кеше аяк атламый. Чөнки үзләре өчен оялалар. Бөтен кешедә – бәрәңге бакчасы. Ә монда? Ходай белсен, кыргый оҗмах. Башка кеше дә кыш чыга, Сафый абзый да. Хатыны да үзе кебек: Мөфлихә түти биш чакрымлы күрше авылдан. Бөтен шөгыле – әлеге күрше авылдагы туганы янына барып хәл белү.

Сафый абзый исә боларга берни әйтмәде, киресенчә, ике кыз туган очрашкач, ул шатланып китә, келәтенең аннан башка беркем дә белмәгән урыннарыннан кәрәзле бал алып керә, боларны чәйгә утырта да үзе тау башына – чишмәле тауга чыгып чирәмгә утыра иде. Ә чишмә гөрли, чурлый… Язын бу тау башына малай-шалай җыела, аннан, соңрак, инде язгы ташулар көчәйгән чорда, монда егетләр җыела, язгы кояшка шатланган кызлар кәс-кәс басып бу чишмәгә суга төшәләр, егетләр тау башыннан, Сафый абзыйның кояш җылыткан коймасына арка терәп, алар белән сүз уйнаталар иде.

Җәй көне… Җәй көне Сафый абый шунда. Чишмәне ул карап тора, өстен яба, тамагын чүп-чардан чистарта, әйләнә-тирәсендәге чүп үләнне йолка, үзенең хикмәтле, кирәмәтле бакчасына кереп югалганчы чишмәне бер әйләнә. Аннан, көндезге сәгать 12 ләрдә, чишмә янында хатын-кыз әвәрә килә: уракчы хатыннар, яулыкларын артка чөеп, бит юалар, көлтә бавы чылаталар, өстикәгә су тутыралар. Уракчылар кайтып китүгә, даңгыр-доңгыр килеп, кулазак арбага мичкә салган өлкән ат караучы Әхмәт абзый төшә, башта чишмәдән агып чыккан ерганакка алып килеп, йөгән сабагын ычкындырып, аркалыгын бушатып, сызгыра-сызгыра ат сугара. Аннан, озын агач саплы кара тимер чиләк белән мичкәгә чишмә суын тутыра башлый. Сафый абзый шунда бик бәхетле була, керт-керт атлап таудан чишмә өстенә үк төшә дә бәрхет чирәмгә җайлап утырып кәеф-сафа кора. Ул караган чишмәнең суын бүген колхозның җитмешләгән аты рәхәтләнеп эчәчәк. Сафый абзый шатлыктан кызгылт-сары тар сакалын сыпыра, аның вак зәңгәр күзләренә очкын йөгерә һәм ул бәхете ташыган кыяфәттә болай ди:

– Алай да чишмә бар әле, име, Әхмәт?!

Шул көе ул елмаеп кала.

Әхмәт абзый исә, зур гәүдәсен җайга кыймылдатып, агач саплы чиләк белән мичкәгә су тутырып маташа, ул, гомумән, сөйләшергә яратмый, ул эш кенә эшли, әмма Сафый абзыйның бу чишмәсенең кеше тормышындагы әһәмиятен ул да югары бәяли һәм, сүзгә гадәттән тыш юмартланып, Сафый абзыйның әлеге лирик чакыруына ул да җавап бирә:

– А-а…

Бу инде туган телгә тәрҗемә иткәндә менә нәрсә дигән сүз: әйе, ы-ы, Сафый туган, синең бу чишмәң безнең барыбыз өчен дә кирәк, син дөрес әйтәсең, сиңа рәхмәт.

Чишмә тирәсендәге без исемен белмәгән куе яшел үсемлекләрнең сап-сары чәчәкләренә бал корты куна, чишмә өстендә бүре көянтәсе очып йөри, әллә каян гына төклетура быжлап килеп куна, Әхмәт абзыйның аты бу төклетураны кигәвен дип белеп тартылып куя, камыт бавы, бөят күне шыгырдап ала. Сафый абзый елмаеп, бәхет чәчеп утыра. Әхмәт абзый да бүген үзенең артыграк сөйләшеп ташлавыннан кыенсынып калган сыман һаман әле чишмә инешенә үрелеп яткан атын ачулана: аты чишмәгә суга төшкән бер кызның чиләгенә үрелеп, авызлыклары белән зыңгырдап, төкле кара иреннәре белән чиләк бавын кыймылдатып ята икән. Ә теге кыз ачуланмый гына түгел, шатлана ук: халыкның ышануы буенча, ат ирене тигән чиләктән су эчү – иң изге эш. Ат эчкән чиләкне шуңа күрә чайкап та тормыйлар. Ат эчкән чиләктән эчсәң, йокың ачыла. Булачак киленгә исә болар барысы да кирәк…

Әхмәт абзый аркалыкны күтәрә, йөгән сабагын тарттыра һәм дилбегәне кулына ала. Аннан, мичкә өстенә менеп артын төрткәч, атка дәшә:

– А-а…

Ат моны аңлый: әйдә киттек, кичен сусап эштән кайтачак синең туганнарыңа, иптәшләреңә бу суны алып кайтып кую – синең белән минем өскә төшкән изге бурыч дигән сүз инде ул. Камыт агачы шыгырдый, мичкәдә су чайпала, арба ераклаша, әмма Сафый абзый бәхетле.

Иртәгә шушы вакытта Әхмәт абзый тагын шулай су алырга төшәчәк, Сафый абзый тагын шулай иркенләп чирәм өстендә чишмә акканга хозурланып утырачак, һәм Әхмәт абзый ике-өч чиләк су алуга, Сафый абзый тирән сулап әйтәчәк:

– Алай да чишмә бар әле, име, Әхмәт?!

Әхмәт абзый тагын күп сөйләшенә инде дигән бер кичереш белән, әмма Сафый абзыйны яратып, аңа җавап бирәчәк:

– А-а…

Ә бераздан, кичкә таба, чишмә буена вак-төяк кыз бала җыелачак, анда инде яңа бәрәңге юу (аны пычак белән арчып булмый, чиләк белән чишмә тамагына куялар да чурлап аккан суда дөбердәтеп көянтә башын тыгып болгаталар, яңа бәрәңге арчыла да бетә), бүген суйган тавыкны юу, ит юу кебек эшләр башлана, Сафый абзый акрын шыгырдап, билләрен тотып урыныннан күтәрелә. Чишмәгә тагын бер тапкыр карап ала да үзе өчен генә әйтә:

– Алай да чишмә бар әле…

Бу чишмә әле дә шулай чурлап ага, безнең авылдан читкә киткән кешеләр, авылга кайткач, әле дә булса беренче чиратта шул чишмәгә төшеп битләрен, кулларын юалар, рәхәтләнеп суын эчәләр.

Дүрт тополь

Әти солдат тормышын сагына, буш вакыты булган саен, безгә солдат чагында күргәннәрен сөйли, армиядә алып барган көндәлек дәфтәреннән җырлар укый иде. Үзе солдат вакытын сагына, ә үзе солдат булып хезмәт иткәндә туган ягын сагынган… Белмәссең…

Әтинең солдаттан алып кайткан берничә истәлек әйберсе бар иде. Шуларның берсе – солдат уставы. «Подробная программа обучения молодых солдат пехоты» диелгән. Бу китапка патша нәселенә исәнлек теләп догалар, гарнизон хезмәте, эчке хезмәт, строй әзерлеге, политик әзерлек буенча главалар теркәлгән. Уставны Киев хәрби округы командующие приказы буенча төзегәннәр. Бу китап миндә кадерле мирас булып саклана, һәм өйгә килгән кунакларга мин моны һәрвакыт күрсәтәм. Хәзерге заман укымышлысын Достоевскийның утыз томы, Толстойның егерме дүрт томы белән гаҗәпләндерә алмыйсың, мин шуны аңлап бераз гына хәйләлим: теге уставны тоттырам. Ә анда мондый сүзләр бар: «Получать водку в казенныхъ винныхъ лавкахъ можешь только по записке своего ротнаго командира съ приложениемъ печати. Онъ же определяет место куда можно приносить и где пить спиртные напитки.

Полезно сказать молодому солдату, что водка къ греху ведетъ. А очень ужъ понадобылось ему выпить рюмку – чтобы спросился у отделенного, сходилъ въ полковую лавочку и там выпилъ.

Кстати будетъ разъяснить имъ, что въ полковой лавочке за 4–5 коп. два человека напьются вдоволь чаю и съедять по полбулки, тогда какъ за те же деньги они могутъ выпить по рюмке водки безъ закуски».

Устав әнә шундый.

Әти үз гомерендә аракы эчмәде. Умартачы булганлыктан, ул үзенә кайбер гадәт нормалары эшләгән һәм боларны закон төсенә керткән иде. Аның әйтүенчә, умарта кортлары кеше тәнендәге тир, одеколон һәм аракы исләрен яратмыйлар. Умарта янына чыкканда шуңа күрә ул юынып, чистарынып чыга һәм битлек кими, «курилка» дигән төтен савыты белән файдаланмый иде. Эчүчелеккә каршы нәфрәтне тәрбияләү өчен әтинең конкрет мисаллары була иде. Бер вакыйга истә калган. Көзнең бик ямьсез, кар явып торган сыек пычраклы көнендә безнең өйгә юештән калтыранган, лычма суга баткан чабаталы бер егет килеп керде. Бездән егерме биш чакрым ераклыктагы бер авылдан икән. Чәйгә утырттылар, әни аның аякларына коры оекбашлар бирде, чабата-ыштырларын мич алдына кибәргә куйды. Егетнең әтисе белән безнең әти яшь вакытта бергә мәдрәсәдә укыганнар икән. Әтисе шунда әфиун эчәргә өйрәнгән. Аннан гомер буе шуның белән иза чиккән. Менә ике-өч көн инде үзенә урын тапмый, газапланып ыңгырашып ята – эчәренә берни дә юк икән. Шундый көнне ул малаен ерак юлга чыгарып җибәргән: безнең әти бакчада күп итеп мәк үстерә иде, теге, бәхетсез, шуның кабыгын әрәм итмәвен, җыеп баруын үтенгән булган икән. Мәк кабыгында әфиун бар, шуны чайкап эчә икән.

Төенчек тотып, көзге пычрак юлга кабат чыгып киткән бәхетсез егетне тәрәзәдән карап барыбыз да озатып калдык. Әти бу фаҗигагә зур игътибар бирде. Моны гел искә ала торган булды. Хәер, сүз солдат хезмәте турында иде бит әле…

Гаиләдә ул төпчек малай булган, әтисез үскәннәр. Әбинең бу малайга өмете зур булган һәм аны, ерактагы Сатыш мәдрәсәсенә җибәреп, нәкъ ун ел укыткан. Мәдрәсәне тәмамлауга әти наборга эләккән. Элекке өяз каласы Мамадышка «каралырга» барганнар. Бер квартирга төшкәннәр. Әтине кырыс холыклы, туры сүзле Хәлил исемле абзыйсы алып барган. Җиткән егете белән квартирага тагын бер абзый туктаган. Алар да хәрби комиссиягә килгәннәр икән. Төн озын булган, Хәлил абзый да, әти дә йокысызлыктан интеккәннәр: ни әйтсәң дә, ун ел мәдрәсәдә яткан татар егетенең патша армиясенә китеп шинель, дагалы итек киясе килмәгән. Абзыйсы да уфылдап чыккан: энекәшен зур кеше – мөгаллим яки мулла итеп күрәсе килгән аның. Ә монда – озын-озак солдат хезмәте. Әмма шул ук төнне бик әйбәт файдаланучы берәү булган – каралырга әтисе белән килгән егет. Кичтән ятуга ул пыфылдап йокыга киткән һәм төне буе дөбер-шатыр әйләнгәләп, тешләрен шыгырдатып, ыңгырашып, үкерә-үкерә саташып, тубал теккәндәй гырлап, кыскасы, газаплы хезмәт үтәгәндәй тавышланып йоклаган. Иртән сөйләшмичә генә чәй эчкәннәр һәм комиссия йортына киткәннәр. Әти алынган. Төш вакытында башларын түбән иеп квартирга кайтсалар, хуҗаның өстәле янында шау-гөр килеп тегеләр чәй эчеп утыралар икән. Теге абзый:

– Синеке нишләде, минем Мөслихетдингә кәҗә билеты бирделәр бит, малай калды! – дип, шау итеп әтиләрне каршы алган.

Хәлил абзыйның кыска холкы шунда чыгырдан чыккан.

– Тфү, – дигән ул, эшләпәсен ишек өстендәге чөйгә элеп. – Тфү! Синең ул малаеңны нишләп солдатка алсыннар? Патша хәзрәтләре нишләсен аның белән? Комиссиядә утырган докторларны дүрәк дип белдеңмени син? Янараллар, әфисәрләр дүрәкмени? Моның белән нишләсеннәр алар?

Кайгы әнә шулай солдат горурлыгына әйләнгән. Әти Вильнюста «квартирлашкан» пехота дивизиясенә эләккән. Патша хәзрәтләре раслаган солдат уставы белән беренче тапкыр ул шунда бәрелешкән. Якшәмбе көнне яшь солдатларны стройга тезеп чиркәүгә гыйбадәткә алып киткәннәр: патша хәзрәтләренә, аның хатынына, нәселенә озын гомер теләп гыйбадәт кыласы икән. Бөтен ротада ике татар булган. Шунда әти – мәдрәсә шәкерте – стройдан чыгып бунт күтәргән.

– Мөселманнарны чиркәүгә алып керергә сезнең хакыгыз юк, без үз динебездә дога укырга тиеш, – дигән. Мәдрәсә шәкерте үзенең ротные белән ничек сөйләште икән, нинди рус сүзләре белде икән ул? Тавыш зурга киткән, бер татар солдатының бунты турында полк, дивизия штабына кадәр җиткергәннәр. Шулай да җәза бирмәгәннәр: күпмедер вакыттан соң аларга – Гыйльметдин солдат белән икесенә – мөселман мәчетенә барырга рөхсәт биргәннәр. Ә Литвада мәчетләр бар. Руслар белән бергә хезмәт итү әтигә күп нәрсә биргән: ул камил рәвештә рус телен, русларның күп һөнәрен өйрәнеп кайткан. Аның, солдат тормышын (яшьлеген) искә алып, өйдә марш атлап җырлап йөргәнен әле дә хәтерлим. Ул үзенең олы улы – минем абыйны – солдатка әзерли иде.

– Егетнең иң шәбе – солдат хезмәтен узганы, – дип сөйләргә ярата иде.

Бу җөмлә минем колакка кереп, канга сеңеп калган, һәм мин кечкенә вакытта ук «абыйны армиягә алмый калмасалар ярар иде» дип котым чыгып кайгырып йөри идем. Абый соңыннан армияне генә түгел, сугышны да беренче көненнән соңгысына кадәр башыннан кичерде. Әтинең бу җөмләсе белән мин әдәбиятта да очраштым: Таҗи Гыйззәтнең «Ташкыннар» драмасында Биктимер карт улы Нургали белән шулай мактана.

– Солдатка, ди, егетнең ни җиттесен генә алмыйлар, анда егетләрнең иң каймагын алалар.

Әти кичләрен солдат җырлары җырлап, безгә марш атлап күрсәтә һәм хәрби тормыштан истәлекләр сөйли иде. Шул җырларның көйләре әле дә истә калган, әмма сүзләрен инде онытканмын. Берсенең текстында: «За казака не пойду» дигән сүзләр бар иде һәм кушымтасы марш атлау уңаеннан күтәренке тәмамлана иде:

 
Ах, моя жёнка не годится…
 

Әти өйдә дөрс-дөрс атлап, шул кушымтаны аеруча кычкырып кабатлый иде. Икенче бер җырында чиркәү кыңгыравының тавышы бар иде. Ул тавышны әти «дром!» дип, бас белән чыгара иде. Анысы ниндидер бунтарь казаклар җыры иде бугай. Текстыннан бер генә юл истә калган:

 
Разобью, я разобью,
Я сам в Россию уж не пойду…
Дром! Дром!
 

Тагын бер җыр кисәге әле дә колакта яңгырый:

 
Тула, Тула, Тулая,
Тула – Родина моя…
 

Солдат уставыннан тыш, әтинең алып кайткан байлыгы – истәлек өчен солдатлар биргән открыткалар. Берсенең артына рус егете болай язган: «Люблю как брата родного. Вот мой адрес: 2-я Конная Армия, 2-я Запасная Украинская дивизия, 2-й запасной полк 1-й маршевый эскадронъ Сергей Сабурову». Открыткалар – Париж салоныннан, солдат күңелен кытыклый торган күренешләр белән. Боларның барын без белә идек, әмма әти балаларга андый открыткаларны күрсәтми иде.

Солдаттан кайткач, әти Арчадагы русча-татарча икееллык школада укыган. Анда татар мәктәпләре өчен рус теле укытучылары әзерләгәннәр. Шулай итеп аның ике дипломы булган. Аннан ул бәхет эзләргә чыгып киткән. Элеккеге Самара губернасы Узин өязе Осиновые Гаи авылына барып чыккан, анда бер байның балаларын укыткан. (Бу авылда нәкъ ун елдан соң Зоя Космодемьянская туган.)

Узин бае әтине үзендә калырга, әгәр калса, аңа үзенең кызын бирергә вәгъдә иткән. Әмма әтине ярлы, җирсез Казан арты тарткан. Бай әйткән:

– Кайчан килеп керсәң дә, бер кызым, ярты байлыгым сиңа, – дигән.

Әти Узин баеннан бер тавык йомыркасы алып кайткан. Авыл егете буларак, ул бай хуҗалыгындагы бик эре нәселле тавыклар белән кызыксынган. Чит илдән китерелгән бу нәсел тавыгының йомыркасы эре, сары тышлы икән. Әти шул йомырканы үзе чәй эчә торган тәңкәле матур стаканга салып кайткан. Ул йомыркадан чыккан чебешне бик саклап үстергәннәр. Аннан чеби чыгарганнар. Шул нәселне әби, башка чыкканда, минем әтигә бүләк иткән. Мин туган елларда, имеш, безнең ишегалдында эре гәүдәле, юан тәпиле кызгылт-чия тавыклар әле булган…

Ә теге стакан әле дә саклана. Мин аны иң якын дуслар белән өстәл янында утырганда гына серванттан чыгарам. Иң якын кешегә генә шул стаканны бирәм.

Әти кайтышлый Мәкәрҗә ярминкәсенә кергән, Казанда Болгар номерларында тукталган. Ниндидер руслар (купецлармы?) аңа үзләренең визит карточкаларын бүләк иткәннәр. Шул карточкалар арасында татарча язылган икесен мин музейга тапшырдым. Берсе язучы М.Галинеке, әти аны күрше Курса авылы кияве дип белеп сөйли иде; икенчесе педагогик темаларга язучы «Шура» журналының иң актив корреспонденты Габделкаюм Баһмани дигән кешедән. Анысы Сатыш мәдрәсәсендә әтинең һәм шул ук сыйныфта укыган шагыйрь Миргазиз Укмасыйның остазы булган икән.

Узиннан кайткан елны әти үз авылында татар балаларын русча укыта башлаган. Әмма бу эшкә ул бераз гына соңга калып керешкән: 1911 елда Ишми ишан доносы буенча Казан артының бик күп яңача укытучы мөгаллимнәре, яңа фикерле муллалары кулга алынган, мәктәпләр яптырылган. Мамадыш өязеннән исправник кушуы буенча Чүриле уряднигы килеп әтине дә кисәтеп киткән: яңача укытмаска – вәссәлам… 1911 елның өрәге әле каты булган.

Ул арада Беренче империалистик сугыш башланган. Әбинең олы улын сугышка алганнар – хәсрәттән әби башын бәйләгән. Бераздан уртанчы улын алганнар – әби урын өстенә менеп яткан. Озак та үтми әтине алганнар (кече ул) – әби урыныннан сикереп торган да хуҗалык эшенә тотынган. Әти сугышка барганда Мамадыш өязе Түбән Симет авылы егете Габдрахман Сафин белән бер ротага эләккән. Танышып, дуслашып киткәннәр, Габдрахман сугышка алынганчы Казанда Кәримевләр матбагасында конторщик булып эшләгән икән.

– Исән кайтсак, сеңлемне сиңа бирәм, – дип, әтине ышандырган.

Әти алданрак кайткан да аны көтеп тормыйча Симеткә киткән. Икенче баруда теге сеңелне алып та кайткан. Аннан күрше авылга күчеп утырып балалар укыта башлаган. Ул арада революция булган.

Тәрбия өлкәсендә әтинең берничә таләбе бар иде. Моның өч пункты хәтердә калган. Ул таләпләрдән мин файда да күп күрдем, зыян да аз күрмәдем.

Ялганлама. Тик дөресен генә сөйлә.