Улибаева агач мәчет өстендә таш манара сыман булды. Кеп-кечкенә колхозга бу явызны ничек турылап җибәргәннәр диярсең. Ни ул Тимерхан белән кара-каршы утырып сөйләшми, ни ул киңәш кормый, ни сүзгә колак салмый. Төп эшне эшлисе урында гел җинаять эзли. Менә колхозда эшче көчләр җитми. Атлар җитми. Парга сөрү буенча Тимерхан чак-чак кына каты шелтә алмый калды. Ярый әле, җае чыкты. Әллә каян әллә кая узучы ике ташбаш солдат Кара Чыршы урамына гөрелдәп танк белән килеп туктадылар. Авылда исән-имин булган бөтен кеше бу могҗиза янына җыелды. Солдатлар бербөтен ипи чыгарып, шуны аракыга алыштырмакчы булдылар. Шулвакыт алар янына Тимерхан килеп чыкты. Алар өчәүләп басу капкасы янындагы каен төбенә утырып тәмәке көйрәттеләр дә бераздан кул сугыштылар…
Авылдагы бердәнбер тракторның подшипникларын эреткәннәр иде. Башнясын артка таба борган танк трактор сабаны белән йөз илле гектар җирнең астын өскә китерде. Районга шул көнне мәгълүмат китте, Тимерхан да Ташлытауда бюродан чыккач, парикмахерга кереп, кәефләнеп кайтты…
Ул арада чәчү башланды. Чәчү машинасына атлар юк иде. Булган атларның барысы да задание тапшыралар. Нишләргә? Кул белән чәчәргә ярамый. Хәер, кул белән чәчәрлек ирләре дә юк бит әле аның… Ә чәчәргә кирәк. Чәчәргә бик кирәк. Киләсе җәй, әгәр сугыш дәвам итсә, иң авыры булыр… Сугыш бетсә дә, алдагы җәй бик авыр булыр. Кешеләрнең бураларында он заты юк. Көзен бирелә торган уңыш елдан-ел кими. Кешеләр ябыктылар, хәлсезләнделәр. Йөрәкләрдә май бетте. Сугыш алҗытты. Ничек тә чәчәргә кирәк. Йә, рота парторгы, тагын бер тапкыр ут эченә кереп чык…
Улибаеваны ниндидер ашыгыч эшләр белән районга чакырганнар иде – Тимерхан кичен идарәгә картларны, өлкәннәрне җыйды. Алар килгәнче, Шәяхмәт белән икесе генә киңәш корып алдылар. Карар ителде: колхозны киләсе елгы ачлыктан ничек тә коткарырга. Шушы атна эчендә арыш чәчүне төгәлләргә.
Киез катасын ышкый-ышкый атлап, янгын сараеннан Шәйхи карт килде. Чирек литрлы шешәдәге сода суын куен кесәсенә салып, корык-корык йөткеренгәләп, Заһри килде. Сул кулын кендек турысыннан салындырып, Борһан килде. Ул яраланып кайтканнан бирле җиңел эшләргә генә йөри иде. Тагын исемлектән әллә кайчан төшерелгән ике карт килде. Идарәнең алгы бүлмәсенә тәмәке исе сеңгән. Стеналар сары, мүкләр сары. И дөнья! И бу дөньяның колхоз идарәләре, аларның стеналары, аларның мүкләре! Сезнең телегез булса, сез ниләр сөйләмәс идегез! Элек бу бүлмәгә сыймаслык булып ирләр җыела иде. Кырын ятып тәмәке көйрәтәләр иде. Монда төннәрен тегенди-мондый мутлык эшләп кайтучы егетләр тукталалар иде. Бүлмә уртасындагы озын агач өстәлгә кырын ятып кайсы тирәдә ниләр эшләп, ниләр күреп кайтуын кешегә сөйләү-сөйләмәү хокукы үзендә генә булганга, горурланып шушы өстәлдә кырын яталар иде. Иренмәсәң – пәкеңне чыгар да өстәлнең бер җиренә чокып яз, истәлек булып калыр. Бәлки, син бүген үз гомереңдә беренче тапкыр җаның теләгән кызны үпкәнсеңдер… Бәлки, син үз гомереңдә беренче тапкыр салкын капка төбендә торганда, яшь кызның, жикет төймәләрен чишеп, кайнар кочагына чумып басып торгансыңдыр. Нигә ул көнне пәке очы белән шушы өстәлгә билгеләмәскә? Бәлки, син үз гомереңдә беренче тапкыр бүген… Хәер, өстәл өсте болай да тулы. Кайда сез, монда эзләрегез калган егетләр? Сезнең кайсыларыгыз исән? Кайсыларыгыз бүген дошман өстенә ут яудыра? Кайсыларыгыз дошман лагерьларында тоткынлыкта, кайсыларыгызның инде сөякләре туфракка әйләнә? Ә идарә бүлмәсе өчен әйтерсең тарих туктаган, сугыш башланмаган. Аның стенасында сугышка кадәрге үк картина, «Бүреләр – авыл хуҗалыгы дошманнары. Аларны бетерегез» дип язганнар да үлгән бүре өстерәп кайтучы бер аучы рәсемен ясаганнар. Ах, авыл хуҗалыгына зарар китерүчеләр әгәр дә шул дүрт аяклы мәхлуклар гына булса! Әгәр дөньяның явызлыгы шул дүрт аяклы соры койрыкларда гына булса! Билләһи, барысын да җыеп, Тукай әкиятендәгечә, итле ботка гына ашатып асрар идең! Менә сугыш башланасы елны төшерелгән карта. Колхозның туфрак картасы. Тыныч вакытны хәтерләтеп әле дә эленеп тора. «Туфрак төрләре» дип язылган. Аннан процентлар белән күрсәтелгән.
Типик көчле һәм уртача көчле кара туфрак.
Көлсу уртача көчле һәм көчле кара туфрак.
Көлсу һәм аз көчле кара туфрак.
Кара-кучкыл, соры урман туфрагы.
Соры урман туфрагы.
Көрән-соры, урман-дала туфрагы.
Кәзле-карбонатлы көрән-соры туфрак.
Ачык соры урман туфрагы.
Кәзле көлсу туфрак.
Ах, бу фән кешеләрен! Кара син аларны, халык өчен бары тик «җир» дигән сүз генә бар иде, болар нишләтеп ваклап бетергәннәр! Кәзле-карбонатлы, имеш! Менә алай бүлгәләп өйрәнеп торырга вакыт юк хәзер! Чәчәргә кирәк, вәссәлам! Шулай да бу картадан тыныч заман исе килә. Әйе, бар иде шундый заманнар. Бар иде, туфрагын да, чишмә суының составын да өйрәнә башлаган тыныч еллар бар иде…
Түр стенада гына кешене айнытырлык, бүгенге көнгә кайтарырлык бер кәгазь бар: бу – татар халкының фронтовик сугышчыларга язган хаты. Шул кәгазь ябыштырылмаган булса, сугыш икәнен беләсе дә түгелсең…
Тиешле кешеләр җыелып беткән иде. Тимерхан уйларыннан айнып киткәндәй булды.
Борһан дуңгыз башта шактый аяк чалып маташты.
– Шту син, иптәш Вәлетдинов, кул белән чәчү упшым да тыелган эш бит…
– Анысы синең эш түгел, – дип бүлдерде аны Тимерхан. – Җаваплылыкны мин үз өстемә алам. Киләсе ел уңышы турында сүз бара, аңлыйсыңмы, юкмы?
Борһан бирешмәде.
– Анысы, – диде ул, – хөкүмәтнең амбары киң. Безгә инде уңыш булса да – өч йөз грамм, булмаса да – өч йөз грамм. Менә мин үзем ранный кеше…
Тимерхан аны туктатты.
– Синең ничә балаң бар? Дүртәүме? Әнә шуларны киләсе елга хәер сорашырга чыгарырга ризамы син, юкмы? Шулар алдында нәрсә дип җавап бирербез, әгәр бер сеялкага ышанып ятсак? Син беләсеңме районнан телефонограмма килгәнен? Бер атнадан яңгырга китәчәк.
Тимерхан тавышын үзгәртте:
– Борһан абый, сүземне тыңла. Минем хәлне дә аңла. Мин хөкүмәт алдында, партия алдында да җаваплы кеше. Минем шушы колхозның сугыштан кайтачак ирләре алдында җавап бирәсем бар. Мин шушы колхоздагы бөтен карт-коры, хатын-кыз, бала-чага алдында җаваплы. Их, әгәр дә минем кулымнан килсә…
Борһан биреште:
– Ну, ярар, – диде ул, – мин әле тегеннән-моннан түгел, әтвитственность ягыннан гына әйтәм. Миңа нәрсә – мин партийный түгел, гулый баш – сам знаш…
Иртәгесен, ак тула оек өстеннән чабата киеп, алты кеше йомшак кара җир өстенә бастылар. Бу арык ирләр нәкъ торналар төсле күренәләр иде. Иң беренче учны Шәйхи карт сибеп, көйгә генә атлап җир өстенә кереп китте. Аннан Шәяхмәт. Аннан Заһри кода. Анысының үз гомерендә муенына тубал кигәне булдымы икән? Аннан карсак буйлы Борһан, тагын хәлсез генә ике карт. Тырыс-тырыс… Учтан сибелгән ашлык тубал кырыена бәрелеп шундый тавыш чыгара. Арттан каргалар йөри. Тырыс-тырыс…
…Улибаева дүрт көннән соң гына әйләнеп кайтты. Шәһәрдә киңәшмәдә булган икән. Тимерханнан көзге чәчүнең барышы турында мәгълүмат сорады. Чәчү тәмам иде. Уполномоченный ниндидер хәл булганын сизенде булса кирәк – ак значоклы кара башлыгын арткарак шудырып тәмәке кабызды. Берәр кискен сүз әйтер алдыннан ул һәрвакыт шулай башлыгын арткарак шудыра.
– Нәрсә, Вәлетдинов, монда да танк коткардымы?
Тимерхан да тәмәке кабызды.
– Юк, иптәш Улибаева, көн чәчтек, төн чәчтек, танктан башка гына. Ә теге солдатлар, басу капкасыннан чыгып киткәндә, Шәйхи абзыйның киртәсен эләктереп җимереп киткәннәр… Анда борылырга бик җайсыз шул.
– Йә, дөресен әйт, кул беләнме?
– Ну, шту сез…
– Дөресен әйт, кул беләнме?
– Юк дим, юк. Сез нәрсә, ул хәтле минем башыма тай типкән дип белдегезме?
– Ну хәзер кырга барып тикшереп тотсам, мин сине трепакага бастырам. Дөресен әйт, үзеңә җиңел булыр ахырдан.
Улибаева кырда озак йөрде. Басуга буеннан-буена юл-юл булып чәчкеч эзе сузылган иде. Бу Вәлетдинов җендер… Ничек эшли алган ул уполномоченныйдан башка моның кадәр эшне? Гаҗәп. Нигәдер халык ярата үзен. Тамаклары ач, ә сүзен тыңлыйлар. Райком секретаре да ярата. Үзенә инде ике кисәтү бирделәр, ә барыбер секретарь шуның белән дус. Белмәссең…
Улибаева юлдан эчкәрәк керде. Кинәт кенә аның үпкәсе бугазына күтәрелде. Юлдан ун-унбиш адым кергәч, чәчкеч эзләре күренми иде. Әһә… Аңлашылды… Барысы да ачык. Тизерәк районга хәбәр итәргә. Яраткан председателегез хөкүмәтне алдый, дияргә. Тизерәк комиссия җибәрсеннәр… Зур җинаять… «Кара Чыршы» колхозында зур җинаять ачылды. Җинаять эшләре кодексында әйтелгәнчә…
Идарәдә тын гына, тәмле генә әңгәмә бара иде. Борһан, сүнгән тәмәкесен авыз кырыена кыстырган килеш, хисапчы өстәлендәге чут төймәсен шалт-шолт салып, үзенең кичә ниләр күргәнен икенче берәүгә сөйли, алар янында йомыш белән килгән тагын бер-ике карт таякларын кочаклап утыралар иде.
– Юк, – ди Борһан иптәшенә, – синең белән аерылышкач, әле мин Әбрарга кердем. Ул, ызначит, чыгарып куйды бер ярты, аны сындырдык, – чут төймәсе шалт итте. – Аннары кайтышлый Сәүбән очрады. Бу әйтә, минем, ди, слушай, ди, җыеп куйган берәү бар, ди. Бераздан аны да салганбыз – менә булдымы өченче ярты. – Ул чут төймәсен тагын шалт итеп китереп салды, канәгатьләнү белән елмайды. – Инде кайтыйм дип кенә тора идем, бервакыт – Әбрар янәдән килеп…
Шулвакыт, баласын югалткан юлбарыстай ыжгырып, идарәгә Улибаева килеп керде. Ул ачу белән портфелен өстәлгә ыргытты. Борһанның өченче яртыга салынган соңгы төймәсе әле әйләнеп тора иде.
– Бу картлар катып бетмичә, кул белән чәчүдән котыла алмыйбыз инде без, – дип, яман сүгенү сүзе әйтте.
Картлар чәчрәп киттеләр дә шыпырт кына таю ягын карадылар. Борһан чутны үз урынына этеп куйды.
Уполномоченный председатель бүлмәсенә узды. Сүзне Улибаева башлады:
– Йә, нәрсә, тотылдыңмы, разгильдяй?
– Юк, иптәш Улибаева, тотылмадым, котылдым. Әнә күк йөзен карагыз. Әле генә телефонограмма алдык: бүген төнлә явым башланачак. Августның ахырына кадәр аязуы икеле.
– Район алдында ни дип җавап бирерсең?
– Халык алдында ни дип җавап бирсәм, район алдында да шуны әйтермен. Булмаган атны, булмаган тракторны көтеп ятсам, җирне кысыр калдырсам – менә ул вакытта җавап бирүе кыен булыр иде. Ә җавапны, кирәк булса, бәлки, сезгә дә бирергә туры килер. Сез дә күктән төшкән кеше түгел.
Тимерханның зур кара күзләре елтырап китте. Аның соңгы сүзләре Улибаеваны телсез калдырды. Чыннан да, үзең ни карадың? – диярләр. – Шәһәрдә идем, белмәдем. – Ә алдан нинди чаралар күрдең? – Берни дә… Бернинди… – Ә партбилетың барын онытмадыңмы? Колхозга без сине ни өчен җибәрдек?
Улибаева башлыгын салып куйды. Шул башлыгын салып куйса, тәмәке тартмаса, сүгенмәсә, уполномоченный булмаса, чибәр генә хатын булыр иде, каһәр.
Беренче тапкыр Тимерхан аның йомшак тавышын ишетте.
– Менә нәрсә, иптәш Вәлетдинов. Ничек дип әйтергә? Безнең юриспруденциядә болай була: гаепләнүче кеше судта «мин гаепле, фәлән-төгән» дип җебеп утырса, защита өчен бик кыен була. Син инде тегеннән-моннан тикшерү килсә, үз сүзеңнән кайтма. Чәчкеч белән икән, чәчкеч белән, чурт с тобой. Ләкин чигенмә. Сүзеңне үзгәртмә.
Тимерхан елмаеп тик утырды…
Шул секунд эчендә Улибаева бу кара битле, зур кара күзле авыл егетеннән үзенең җиңелгәнен сизде. Прокурор башың белән. Ул башлыгын алып киде. Тавышы калынайды.
– Ә вообще, Вәлетдинов, ужасный кеше син. Сине берни белән дә не прошибёшь… Синең үз кирелегең кире. Терпеть не могу…
Улибаева, – гомумән, табышмак кеше. Дүрт көн буе шәһәрдә ятканда, Мәйсүфә карчыкның язмышын хәл итеп йөргән. Карчыкны табып, аннан кассация яздырткан, тегесен күргән, бусын күргән. Тимерхан белән ызгышып алгач, ул кызу-кызу атлап янгын сараена китте. Күк йөзе болытлап тора, урман ягыннан дымлы җылы җил исә иде. Шәйхи карт, буыннары сызлаганга, үзен кая куярга белмичә, сарай әйләнәсендә каз-үрдәкләрне куыштыргалап йөри иде. Ялгыз калгач, ул, гомумән, өенә бик сирәк – тамак ялгап алырга гына кайта торган булды. Менә бүген буыннар бик тә сызлый, кул аркаларындагы тамыр юллары бүрткәннәр. Бер явып җибәрсә кана…
Улибаева белән ул авырдан гына исәнләште. Тегесе исә, берни дә булмагандай, «Тәмәке тарту урыны» дип язылган почмакка килеп, эскәмиягә утырды һәм папирос кабызды. Аннан, читкә караган килеш, акрын гына сүз башлады:
– Ә син, бабай, миңа алай кара янып йөрмә. Берәр атнадан карчыгың кайтыр – көт тә тор.
Шәйхи карт дерелдәп китте.
– Ничек кайтыр? Озаккамы?
– Юк, бөтенләйгә.
Карт читкә карап борынын бушатты, һаман да берни дә аңышмады.
– Ничек, үзебезнең колхозга күчертеп буламы әллә?
– Йә син такылдадың бер сүз: ничек тә ничек… Бөтенләйгә котылып кайта и всё! Нәрсә, әллә кайтканын теләмисеңме? Әллә яшь солдатка алырга исәбең бар идеме? Булыр, булыр ул картлардан…
Картның күзләре яшьләнде.
– Суң бит, кызым… Ни бит… – Аның борыны йомшады. – Карчыкның башын үзең ашадың бит. Шуңа күрә аптырап кына әйтүем. – Ул Улибаева янына килеп утырды, кулындагы себеркесен кочаклады.
Прокурор авыр сулады.
О проекте
О подписке