– Эhэбин мин билбэппин ээ. Өлбүтэ ыраатта, мин кыра эрдэхпинэ, өйдөөбөппүн. Эбэни эмиэ өйдөөбөппүн. Ийэм миигин кинилэргэ хаhан да илдьибэтэҕэ.

– Хантан тугу да өйдөөбөт киhи баар буола түстүҥ, ээ?! – Бүөтүр, бэйэтиттэн ыйытарын эбэтэр уолтан ыйытарын билбэккэ, саҥатын ыган таhаарда уонна сурукка умса түстэ.

«Күндү Петя! Бука баhаалыста баалаабаккар көрдөhөбүн! Олоҕум тиhэх мүнүүтэтигэр эн ааккын ааттаан, эйиэхэ эрэ эрэнэн бу Орто дойдуттан баран эрдэҕим… Петя, туох да диэ, баҕар үөх, баҕар кыраа… Мин сүрэхпэр таптал уотун сахпыт, ол уотунан угуттаан өр сылларга олох олорорго күүс-уох биэрбит – эн эрэ. Эйигин таптыырым күүhүнэн өссө да олох олоруом, оҕобун атаҕар туруоруом эбитэ буолуо да, Дьылҕа Хаан кытаанах: куhаҕан ыарыыга ылларан баран эрэбин. Ол иhин бу сурук суруйарга сананным. Өйдүүбүн, мин дьонум эhигини дьон аатыттан аhарбыттарын кэннэ эйигиттэн тугу да көрдөhөр кыаҕым да, быраабым да суоҕун… Ол эрээри итэҕэйэбин, эрэнэбин бу көрдөhүүбүн быhа гыныа суоҕа диэн. Бу сыллар тухары кимиэхэ да эппэккэ, соҕотох бэйэм биэбэйдээн улаатыннарбыт уолум – эн биhикки тапталбыт туоhута. Бу суругу тиксэрбит оҕо – ол эн уолуҥ! Дьахтар буолбут үрдүк ааппар биир оҕону таптыыр киhибиттэн төрөттөҕүм. Дьолум диэн ол буоллаҕа! Атаҕар турарыгар, киhи буоларыгар көмөлөс дуу, дурда-хахха буол! Үҥэн-сүктэн көрдөһөбүн. Турар бэйэтэ соҕотох хаалаахтаата. Анараа дьону кытта билиhиннэрбэтэҕим, кинилэр даҕаны аата-суола барбыт кыыстарын кытта ыксалаhыахтарын баҕарбатахтара. Аҕам өлөөтүн кытта уолаттар, иhэн-аhаан, муспут баайын-дуолун ый ыhыаҕа оҥорбуттара. Ийэм тулуhа сатаан баран, куоракка киирэн миэхэ олорсоору гынан иhэн, ыалдьарбын билэн, эмиэ икки атаҕынан куоппута. Оҕом барахсан ыарыылаан баччаҕа диэри кэллим. Дьүһүнүнэн да, майгытынан да эн курдук: кыраҕа үөрүнньэҥ, аhаҕас сүрэхтээх, көнө.

Оҕом суоҕар сурукпун бу бооччойо олоробун. Сэниэм эстэн, сынньана-сынньана… Петя, дьиҥинэн, эн куоракка бааргын истэн, уолум төрөөбүтүн кэннэ, дьонум үөҕүүлэрин тулуйа сатаан баран, баҕар эйигин булуом диэн бэрт эрэйинэн куораты булбутум. Тоҕо эрэ мин туспар дьылҕам миэхэ мичик гымматаҕа. Алҕаска да кыайан көрсүбэтэҕим. Санитаркалаан, медсиэстэрэлээн, син килиэппитин булунан олорбуппут, хаhан эрэ аҕабыт киирэн кэлиэ диэн бигэ эрэллээх курдук… Ол эрэлбит биир күн курустаал таастыы хампы ыстаммыта… Кыайан ыпсыбат, килиэйдэммэт гына… Ол күн роддомтан выпискаланар дьахтар элбэҕэ. Быыc биэрбэккэ бииртэн биир аймах саҥардыы төрөөбүт оҕолорун долгуйа көрсөн, сибэккинэн симээн илдьэ бараллара. Сиэстэрэлэр уочаратынан биир-биир дьоллоруттан алааран хаалбыт аҕаларга кырачааннарын илдьэн илиилэригэр көтөхтөрөллөрө. Онуоха биирдэстэрэ, хампы тутан кэбиhиэм диэбиттии, куттанан хамсаабат да буолан хаалаллара. Мин биир кыыс оҕону суулаан баран, аҕатыгар биэрээри утары хааман иhэммин охто сыспытым. Онно утары сибэкки тутуурдаах, дьоллоох баҕайы сирэйдээх-харахтаах эн иhэриҥ! Сирэйбэр мааскалаах буолан, миигин билбэтэҕиҥ, сибэккигин туттараат, махтаммытынан оҕоҕун ылбытыҥ уонна кэргэҥҥин батыhыннаран тахсан барбытыҥ. Мин сүүрэн тиийэн, түннүккэ сыста түспүтүм уонна эhиги хас хамсаныыгытын ааҕа кэтээбитим. Массыынаттан ийэҥ барахсан туораххайданан түһэн, кийиитин сыллаан ылбыта, сиэнин илиитигэр ылбыта. Эн сэрэниин-сэрэнэн кэргэҥҥин массыынаҕа киллэрбитиҥ, оҕотун көтөхтөрбүтүҥ, ийэҕин көтөҕөн ылан аттыгар олордубутуҥ, тугу эрэ көрдөөҕү кэпсии-кэпсии уруулга олорон, олбуор тахсар аанын диэки тэптэрэ турбутуҥ.

Мин эн биэрбит сибэккигин тутан, өр да өр олорбутум. Санаабар, сибэккигэ эн илииҥ сылааhа биллэрэ. Ытаабатаҕым. Соннук сибэккибин бобуччу туппутунан дьиэлээбитим. Хайдах эрэ билигин аҕай мин олоҕум киинэҕэ көстөн ааспытын курдук этэ. Мин олоҕум, мин дьолум аттыбынан сып-сылаастык илбийэн ааспытыныы санаабытым ээ. Эн бааргыттан, эн дьоллооххуттан уонна эйигин чугас дьонуҥ тулалыылларыттан олуһун диэн үөрбүтүм. Уонна дьылҕабар махтаммытым: миигин кытта олоххун холбоон, кыhалҕаны билбэтэххиттэн.

Уонна хаhан да эн олоххун аймыа суох буолан тылбын биэрбитим, онтубун дьэ бу кэhэн эрдэҕим… Ол күн сарсыҥҥытыгар үлэбэр тиийэн, кэргэниҥ карточкатын булан, аадырыскытын, ааккытын-суолгутун сурунан ылбытым, бу буоларбын билбит курдук. Петя, быраhаай! Хом санаама! Оҕобутун харыстаа, эрэнэбин, соҕотохтуу хаалларыма, тулаайахсытыма!

Маайыс»

Бүөтүр ыган кэлбит хараҕын уутун кыатаммата, сүрэҕин имэриммэхтээтэ:

– Кэл эрэ, доҕор, бу диэки… Атаҕым уйбат курдук, – диэтэ.

Дьулус аҕатыгар чугаhаан, икки илиититтэн ылла, иннигэр тобуктаан, уу-хаар баспыт харахтарын кистии-саба, төбөтүн аҕатын ньилбэгэр уурда уонна иhиллэр-иhиллибэттик: «Аҕаа, дорообо», – диэтэ. Аҕата уолун төбөтүттэн сыллаан ылла, түөһүгэр ыга тутта…

Күн киирэн, сөрүүдүйдэ. Верка сибиитэрэтэ суох тахсааччы буолан, тоҥо быһыытыйан, тута дьиэтигэр төннөргө сананна. Дьонум утуйбуттара буолуо диэн, олбуор аанын тыаhа суох сабан, сэмээр үктэнэн, тэпилииссэ аттынан ааhан иhэн, хараҕын кырыытынан ийэтэ олорорун көрөн, соhуйда, хаhыытаан иhэн айаҕын саба тутунна.

Ийэтэ саппаҕырбыт сирэйин көрөн, били мааҕыын кэлбит уолу өйдөөн кэллэ. «Туох абааhы уола кэлэн, дьоммун үрүө-тараа тутта», – дии санаата.

Ийэтэ саал былаатын ылан кыыhын санныгар бырахта уонна:

– Вера, эн биhикки эмиэ биэрэк диэки хаамсан кэлиэх эрэ, – диэтэ.

– Оттон сарсын эрдэ дьэдьэннии барыах буолбуппут дии? – Вера өсөһө барбата, ийэтин батыста.

– Дьэдьэннии даа, чэ, ол хааллыын-хааллын! – ийэтэ кыыhын санныттан кууhан, иккиэн биэрэк диэки хаамса турдулар. Биэрэккэ тиийбиттэрэ – ким да суох. Арай сөрүүн тыал эрэ илгийэр.

– Хата, ким да суох эбит! Вера, манна олоро түhүөх… онно кэпсэтэллэр… Эн биhикки эмиэ кэпсэтиэх…

– Ийээ, туох буоллуҥ? Күн аайы кэпсэтэр курдукпут дии! Уонна ити туох уола кэллэ, вообще-то?

– Ити мээнэ уол буолбатах, тоойуом… Аҕаҥ уола быhыылаах. Умса уур, тиэрэ уур, отой аҕаҥ мэтириэтэ дии… Хаhан эрэ син биир маннык буолуохтааҕа…

– Хайдах, ол аҕам атын кэргэннээх этэ дуо? Туох буолуохтааҕай?

– Кэргэннээх эрэ, кэргэнэ суох эрэ, хайа эрэ Маайыс баара… Оннооҕор утуйа сытан, ханнык эрэ Маайыhы ыҥыран тахсаахтыыра.

– Оттон… Ханнык Маайыhы ыҥыран тахсаҕын диэн ыйытыаххын? Эбэтэр эбэттэн сураһыаххын?

– Оннук ыйытар бырааптаах үһүбүн дуо, чыычаах? Барыта оннук чэпчэки буолбат… Вера-а, эн эмиэ улааттыҥ, эн эмиэ биири билиэхтээххин… Бүөтүр эн аҕаҥ буолбатах…

– Туох даа? Онтон Васильева Вера Петровна диэн мин буолбатахпын дуо?

– Мин эмиэ хаhан эрэ эн курдук эдэр, акаарычаан этим. Ийэтэ, аҕата суох киhи баhым ханна саллайарынан сылдьарым. Оскуоланы бүтэрээт, тута куораты булбутум. Дьиҥэр, үөрэхпэр куhаҕана суоҕум, үөрэххэ чэпчэтиилээх да киирэр кыах баара. Оннук өй угар киhи суоҕа. Тыа оҕотун куорат көр-нар олоҕо иилэ тардан ылбыта. Барыта бырааhынньык курдуга. Үс сайыны быhа көрүлээhин… Саша диэн куорат уола доҕордоммутум. Наhаа күүскэ таптаабытым. Кинилэр дьиэлэринэн, даачаларынан көҥүл көтүү… Биирдэ уhукта биэрбиппит – хос иhигэр мап-мааны таҥастаах дьахтардаах эр киhи тураллара… Дьонноро уоппускаттан кэлбиттэр этэ. Таҥнан аан хоско тахсыбыппытыгар: «Саша, киир манна», – диэн ийэтэ уолун куукунаҕа ыҥырбыта. Мин батыhаары гыммыппар, аҕалара түргэн үлүгэрдик соммун ылан кэтэрпитэ уонна аан диэки ыйбыта. Тахсан эрдэхпинэ, сиэппэр харчы укпута уонна: «Аны манна кэлимэ», – диэбитэ… Соҕотох мааны уолларыгар тулаайах сордооҕу тэҥнээбэтэхтэрэ. Мин онно номнуо хат буолбут этим… Сашалыын көрсөн кэпсэтээри өр да өр кинини манаабытым. Өр күүппүтүм.

Сайын ааhан, күһүн обургу тымныы тыала мин чап-чараас кууркабын курдары үрэрэ. Биир сарсыарда оччолорго муодунай таҥаска киирсэр аляска кууркалаах Сашам соҕотоҕун тахсан кэлбитэ. Мин утары сүүрэн тиийэн, кууhа түспүтум. Өрүһүспүттүү таптыырбын, оҕо күүтэрбин тоҕо тэбээбитим. Уолум миигиттэн тэйэ туттубута, сиргэммиттии кууркатын тэбэммитэ уонна: «Ол эн хас уоллуун утуйбуккун мин хантан билэбин?» – диэт, тииhин быыhынан силлээн чыырк гыннаран баран, бара турбута.

Эмискэ мин үрдүбүн халлаан хараҥата саба барыйан, субу аҕай бүрүйэн ылыах курдук буолбута. Хас да күн аhаабатаҕым, тоҥмутум барыта эбиллэн, өйүм-санаам туймаарарга дылы буолбута. Онтон хабыс-хараҥа ииҥҥэ түhэн эрэр курдугум… Арай суолга тахсан, массыына утары хааман эрэрбин бүдүк-бадык өйдүүбүн…

Туормас кыычыгырыыр тыаhын уонна чаҕылхай сырдык уот кэлэн миэхэ сааллан эрэрин өйдүүбүн уонна онон бүтэр… Балыыhаҕа өйдөнөн кэлбиппэр аттыбар намыһах уҥуохтаах хатыҥыр эмээхсин лэкэллэн олороро. Мичээрдээбитэ, көрөн-истэн барбыта. «Кимҥиний?» – диир быһыылааҕым. «Эбэҕин хайдах билбэккин?» – диэбитэ. Тоҕо эбитэ буолла, мин ону итэҕэйбитим. Хата, биир чугас киhилээх эбиппин диэн үөрэ санаабытым.

Нэдиэлэ курдугунан уолун илдьэ кэлбитэ. Мин кини массыынатын анныгар киирбит эбиппин. Оhоҕостоох саахалга түбэспит буолан, патологияҕа төрүөхпэр диэри сыппытым. Миэхэ ол үчүгэй курдуга… Ханна барыахпыный уонна? Онтон ыла эмээхсиннээх дьээдьэм күнү көтүппэккэ кэлэ турар буолбуттара. Төрөөн баран, аны улахан моhуокка ыллардым, хайдах буолабын диэн. Эйигиттэн аккаастанан, эмиэ атах балай барарбын саныы сыттахпына, Бүөтүр киирэн кэлбитэ. Ийэтэ мин туспунан барытын кэпсээбит быhыылааҕа. Илиибин ылан ыга туппута уонна биир-биэс тыла суох биhиэхэ тахсаҕын диэбитэ, барытын тэрийэн, кыра малбын-салбын тиэйэн таhаарбыта. Бастаан дьиэс-куос туттар этим, онтон сыыйа үөрэнэн, дьиэлэhэн, ыаллаhан барбытым…

Биир түүн туран Бүөтүр хоhугар бэйэм киирбитим. Эдэргин, толкуйдан диэбитин сөбүлэспэтэҕим. Эн аҕаламмытыҥ, мин кэргэннэммитим… бүгүҥҥээҥҥэ диэри…

– Уой, маама, эн бачча өр хайдах кэпсээбэккэ сылдьыбыккыный? Уонна аҕам хайдах миэнэ буолуо суоҕай? Кини миэнэ! Ол уол былдьаhаары гынар дуо? Суох, биhиги паапабытын биэрбэппит. Барыах, ийээ, аахсыахха!

– Вера, уоскуй! Бачча тухары үтүөнү эрэ оҥорбут дьоҥҥо туох диэн мэhэйдиэхпитий? Туораан эрэ биэрэр буоллахпыт дии…

– Кэтириис, Кээтии, ханна бааргыны-ый? Кэл! Кэлэ оҕус! – чугас Бүөтүр хаhыыта дуораhыйда.

Кэтириис кыыhын кытта киниэхэ утары сүүрдүлэр. Бүөтүр, аҕылыырын кыатана-кыатана, кэлэн иккиэннэрин кууhан ылла, эргилиннэрэ тардаат, дьиэлэрин диэки дэллэриттэ уонна кирилиэскэ күүтэн турар Дьулуска:

– Көр, Дьулус, бу ийэбит Кэтириис, оттон бу балтыҥ Вера, саамай атаахпыт диэн буолар. Билсиҥ, – диэтэ. Дьахталлар, ытаhа түһээт, куустуhа түстүлэр.

– Оо, бу да дьон, ардах суоҕар ардаҕы аҕалан! – дии-дии биир-биир харахтарын уутун сотон, Бүөтүр иккиэннэрин сыллаан-уураан, дьиэлэригэр киирдилэр.

Били утуйа сытар диэбит эбэлэрэ, хата, кириэhилэҕэ бу чөмчөйөн олорор:

– Хайа, түүнү быhа сырсыакалаhаҥҥыт турбутунан уол оҕолоннугут дуу? – диэн күллэртээтэ.

– Аҕыйах ыйынан баҕар үһүстэниэхпит даҕаны, – диэн саайда ийэлэрэ.

– Кырдьык даҕаны? – Бүөтүр кэлэн Кэтирииґин кууhан, сымнаҕас иэдэһиттэн сыллаан ылла.

– Бэрт дии бэлэм ньээҥкэ баар, – Дьулус аны кыттыста.

– Үчүгэйэ бэрт дии, мин эрэ ньээҥкэлээбэппин, бары уочараттыахпыт буо, – Вера бэрээдэги олохтоото.

– Тыый, бу дьон биир түүн иhигэр хас уолланаары гынныгыт? Утуйуҥ! Киhини утутуҥ! – эбэлэрэ, сыттыгын кыбынан, хоhугар дьөгдьөрүйдэ.

– Дьулуска бүгүн бакаа мансаардаҕа оронно оҥоруохха, сарсын быыс быhан, туспа хос оҥоруохпут, – Кэтириис быhаарда.

– Мансаардаҕа кумаар сүгүннүө суоҕа. Убайдаммыт үөрүүбэр бэйэм ороммун туран биэрэрим дуу, биир эрэ күҥҥэ. Эбээ, бүгүн миигин дьукаах киллэр эрэ-э! – Вера атаахтаабыт куолаhа эбэтигэр тиийдэ.

– Сыччыый, киир-киир, бииргэ утуйбатах да ыраатта, хобугунаhа түhүөхпүт.

– Сэкириэттэhэ диэ, – Вера, малын-салын хомунан, эбэтин хоhугар дьылыс гынна.

– Чэ, чыычаах, эн да сылайдаҕыҥ буолуо, киирэн утуй, – диэн Кэтириистээх аны Дьулус миэстэтин буллардылар уонна иккиэн, саҥардыы көрсүбүт дьон курдук, ыгыта куустуhан, уохтаахтык уураhан ыллылар уонна бэйэ-бэйэлэригэр истиҥник мичээрдэспитинэн хосторун аанын саптан, иһирдьэ дьылыс гынан хааллылар.