Мөршидә. Менә рәхмәт сезгә, Садрый әфәнде!

Садрый. Хәзер сез минем белән извозчикка утырып барырга тиешсез.

Мөршидә (куркып). Кая?

Садрый. Баргач белерсез…

Мөршидә. Нәрсә?

Садрый. Әгәр дә хәзер минем белән бармасагыз, ул вакытта соң булыр.

Мөршидә. Кая чакырасыз?

Садрый. Мансурның эшләрен барып җайларга кирәк. Юкса аны бүген төнлә арестовать итүләре бик ихтимал. Бер кулга алынгач коткаруы читен булыр.

Мөршидә (читкә). Ярабби! Бу кеше мине кая алып бармакчы була икән?

Садрый. Ризамы?

Мөршидә. Сез мине кая алып бармакчы буласыз?

Садрый. Әйттем бит инде.

Мөршидә. Юк, мин сезнең белән бара алмыйм.

Садрый. Ихтыярыгыз. Мансур сезнең өчен кадерле бит. Ә миңа дисә, асмагайлары, тереләй җиргә күмсеннәр үзен.

Мөршидә. Нәрсә? Әллә Мансурны асарлармы?

Садрый. Асу гына түгел, чәнчелдереп төшерерләр. «Руки вверх!» уен эш түгел ул.

Мөршидә. Ярабби!.. Сез мине кая чакырасыз соң?

Садрый. Баргач белерсез.

Мөршидә. Полицмейстергамы?

Садрый. Баргач белерсез.

Мөршидә. Ярый, әйдәгез!

Садрый (чыга-чыга). Бер атуда ике куян… Ха-ха!..

Чыгып китәләр.

VIII. Сәйфетдинов ялгыз.

Сәйфетдинов (өстән казаки, эчтән полиция киеме кигән килеш, кереп карана). Өйдә юкка охшый. Әмма эләктерсәм, медальнең шәбен бирерләр иде соң. Шакир байдан да бер егерме биш тамар иде. Тукта, бу бүлмәдә нәрсә бар икән? (Чыга.)

IX. Сәйфетдинов һәм әби.

Сәйфетдинов (сөйләшеп керәләр). Кая китте соң?

Әби. Белмим. Сезгә соң ул ни эшкә кирәк?

Сәйфетдинов. Мин аның авылдагы абзасы булам.

Әби. Алай икән.

Сәйфетдинов. Туган абзасы. Соң ничек, энекәш акчага бик интекмиме?

Әби. Интекмәгән кая инде. Менә әле бүлмә өчен миңа да түли алганы юк. Ашау-эчүенең дә бер дә рәте юк. Яртылай ач тора, мескенкәем. Минем дә арттырырлык кисәгем булмый. Әнә шул, бүлмәләр тотып, очны очка ялгап, көчкә генә торам шунда.

Сәйфетдинов. Ә үзе соң тиз кайтырмы?

Әби. Бер дә белмим.

Сәйфетдинов. Соң, чыгып киткәндә, бер сүз дә әйтмәдемени?

Әби. Хәзер кайтырмын, көтеп торсын, диде.

Сәйфетдинов. Ә аңа кунак киләсе бармыни?

Әби. Юк. Иптәше акча китермәкче булган, ахрысы.

Сәйфетдинов. Нинди акча икән ул?

Әби. Өлешенә тигән акча.

Сәйфетдинов. Өлешенә тигән, диең, ә?

Әби. Әйе.

Сәйфетдинов. Алай!.. (Халыкка.) Йомгакның очы монда икән. (Әбигә.) Шулай инде, юк вакытта бер сум да зур акча инде.

Әби. Нинди бер сум?

Сәйфетдинов. Мансурга иптәше китерәчәк акча, дим.

Әби. Нигә, бер сум гынамыни?

Сәйфетдинов. Артык булмас, дип уйлыйм. Алар бит сәүдәгәр түгел.

Әби. Ай Алла, шулай бер генә сум булырмы икән? Бүлмә өчен тагы бирә алмасмы икәнни?

Сәйфетдинов. Бәлки, артыграк та булыр, мин белеп әйтмим.

Әби. Артыграк булыр шул. Ник дисәң, миңа гына биш сум бирәсе бар. Кибетчегә дүрт сум.

Сәйфетдинов. Бүген түлим, димәгәндер бит?

Әби. Тәгаен бүген кичкә түлим, диде. Әйткән сүзендә тора торган иде. Әйе, әйе, кичкә түлим, диде. Байыйбыз, әби, кайгырма, байыйбыз, диде. Аз акча кулына төшкәндә, бер дә алай кычкырынмый иде.

Сәйфетдинов. Бер дә үзгәрмәгән икән. Авылда да шулай кулына бераз акча керсә кычкыра башлый иде. Яшь шул әле, яшь. Кычкыра, диең, ә?

Әби. Кычкыра, балакай, бик кычкыра. Байның йортын сатып алырмын, ди.

Сәйфетдинов. Кара син аны. Йорт сатып алырбыз, диең, ә? Хи-хи-хи!.. Ай, бу яшьләрне… Бераздан әйләнеп керермен. (Борылып.) Ә соң өйдән үзе генә чыгып киттеме?

Әби. Иптәше белән.

Сәйфетдинов. Байыйбыз дип кычкыра, диең. Барлык тапкан акчасын иптәшләренә ашатып бетермиме соң?

Әби. Белмим инде, ничектер.

Сәйфетдинов. Бәлки, акчалы иптәшләре дә бардыр?

Әби. Каян беләсең, бәлки, бардыр да.

Сәйфетдинов. Күбәүме соң үзләре?

Әби. Кайсы чагында унар кеше җыелып, бүлмәне тәмәке төтененә тутырып, бөтен күмәчне ашап бетереп чыгалар.

Сәйфетдинов (халыкка). Менә кайда икән динамит шайкасы! (Әбигә.) Ә машиналар һаман да ясыймы?

Әби. Ясый торгандыр инде. Ашарга кирәк бит.

Сәйфетдинов. Ярый, әби, мин бераздан кайтып керермен. Мин килгәнче кайтса, мин килгәнне әйтмә. Үзем күренеп бер шатландырыйм әле энекәшне. Хуш, әби! (Чыга.)

Әби. Хуш, бәбкәм, хуш. (Үз ягына чыга.)

X. Сәйфетдинов ялгыз.

Сәйфетдинов (кайтып кереп, яшеренеп). Юк инде, бу шайканы кулдан ычкындыру юк. Нәрсәләре бар икән? Динамитлары кая икән? (Карават асларын актара. Соңыннан өстәлгә килеп китапларын актарып, бер калын китапны алып укый башлый.) Ту-ту… Тулстый… В-в-вай-н-н-наимир… ур-ман… Гһә, тулстый, вайна, мир, урман… Моның мәгънәсе нәрсә икән? Әһә, болар урманда безгә, начальствога каршы, вайна ачарга уйлыйлар икән. Ваше благородиегә илтеп бирим әле. Ул мондыйларның иҗеген дә, сүрәсен дә белә иде.

XI. Сәйфетдинов һәм Шымчы.

Шымчы. Берсе килә. Капкадан керә калды.

Сәйфетдинов. Син үзе белән сөйләш… Мин карчык янына чыгам. (Чыга.)

XII. Шымчы һәм Ибраһим.

Ибраһим (кереп, шатланып). Ә, сез килгәнсез дә икән. Кая, тизрәк бирегез!

Шымчы (елмаеп). Нәрсәне?!

Ибраһим. Нәрсә булсын, акча!

Шымчы. Акча?

Ибраһим. Сине Ильяс Әхмәтов җибәрдеме?

Шымчы. Белегез!

Ибраһим. Ашагач… (төчкерә) мин сезне белермен.

Шымчы. Бүген пароль «ашагач» мыни?

Ибраһим. Ашагач, әйе лә. Сезне Ильяс җибәрдеме, дим?

Шымчы. Әйе, ул.

Сәйфетдинов ишектән карый.

Ә соң сез үзегез кем?

Ибраһим. Мин Ибраһим. Ә, юк ла, мин, мин… Мансур булам. Кая, минем өлешемне бирегез. Минем ашаганым юк.

Шымчы. Сезнең өлешкә күпме тиде, дип уйлыйсыз?

Ибраһим. Йөз мең булмас инде. Күпме җибәргән булса, шул инде.

Шымчы. Ул сума ничә кешегә бүленде дип беләсез?

Ибраһим. Икегә булырга кирәк.

Шымчы. Соң сез аны икәү генә эшләдегезмени?

Ибраһим. Икәү генә.

Шымчы. Бик авырга килгәндер?

Ибраһим. Авырга килмәгән кая. Яза-яза бармакларга сөялләр чыгып бетте.

Шымчы. Комитетка күпме бирелде дип беләсез?

Ибраһим. Кайсы комитетка?

Шымчы. Билгеле, үзебезнекенә…

Ибраһим. Комитетыгызда эшем юк. Минем үз өлешемне генә тизрәк бирегез. Ашыйсым килә. Үләм инде. Йөгерә-йөгерә тәмам хәлдән тайдым. Егерме алты сәгать тоташтан бернәрсә ашаганым юк бит.

Шымчы. Утыз меңгә туярга мөмкин.

Ибраһим. Нинди утыз меңгә?

Шымчы. Кичәге.

Ибраһим. Бүген булды бит ул. Биш сәгать тоташтан сөйләттеләр. Сөйли-сөйли телем калмады. Камыр, диләр, утыз мең, диләр. Сез дә беләсезмени аны?

Сәхнә артында кыштырдаган тавыш ишетелә.

Шымчы (револьверын чыгарып). Сез арестован!..

Ибраһим. Шаяртмагыз әле… (Револьвердан тотмакчы була.)

Сәйфетдинов керә.

XIII. Ибраһим, Шымчы һәм Сәйфетдинов.

Шымчы. Моны алып китегез! Мин башкаларны кабул итәм.

Ибраһим. Шаяртмагыз әле. Әллә ачка үтермәкче буласызмы?

Шымчы. Үлмәссез, үлмәссез. (Сәйфетдиновка.) Сез кара ишектән чыгыгыз. Хәзер ярдәмгә килсеннәр.

Сәйфетдинов. Слушаюсь!

Чыга башлыйлар.

Әйдәгез, чибәр егет!

Ибраһим. Болардан ачка үлмичә котылып булмас, ахры.

Уң якка чыгалар. Шымчы ялгыз калгач карана, эзләнә. Садрый калдырган кәгазьләрне таба.

Шымчы. Аһа!.. Талый белгәннәр, эзләрен яшерә белмәгәннәр. Яңараклар, ахрысы.

XIV. Шымчы һәм Шакирҗан.

Шакирҗан (ишектән, куркып, башын тыгып карый). Мөмкинме?

Шымчы. Рәхим итегез! (Халыкка.) Монысы сакаллар куеп йөри икән.

Шакирҗан. Әссәламегаләйкем! Исәнме, саумы, сәламәтме! (Карана.) Мансур әфәнде өйдә юкмыни?

Шымчы. Хәзер кайтыр.

Шакирҗан. Кая гына китәсе булды икән? Сез белмисезме?

Шымчы. Йомыш белән генә китте. Хәзер кайтыр. Рәхим итегез, утырыгыз!

Шакирҗан (утыра, карана). Тиз кайтырмы икән?

Шымчы. Хәзер кайтырга тиеш. Сез әлеге эш хакында килдегезме?

Шакирҗан. Кайсы эш?

Шымчы. Өлешегезне алырга килдегезме?

Шакирҗан (халыкка). Мордарлар! Минем хәләл акчаларымны өлешләп бүлеп тә өлгергәннәр икән.

Шымчы. Нигә дәшмисез?

Шакирҗан. Өлеш, диең, ә?

Шымчы. Әллә шикләнәсезме?

Шакирҗан. Зәррә кадәр дә шикләнмим.

Шымчы. Сезнең өлешкә күпме тиде?

Шакирҗан. Тиде инде. Алла хәерле кылсын. Менә шуның аркасында Аршауга китә алмыйча калдым.

Шымчы. Варшавага? Кайчан китмәкче идегез?

Шакирҗан. Бәйрәмнәрне үткәргәч тә китәргә иде исәп. Менә бу эшләр килеп чыкты.

Шымчы. Хуш?

Шакирҗан. Тәмам аяктан екты.

Шымчы. Хуш, хуш?

Шакирҗан. Үз кешегә бу кадәр бер дә килешми инде. Мин аның китабын бастырдым. Үземчә яхшылык иттем. Изгелеккә каршы яманлык шул була инде.

Шымчы. Әллә җәберләделәрме?

Шакирҗан. Җәберләмәгән кая, бөтенләй пычаксыз суйды.

Шымчы. Өлешегезне бирмәдеме әллә?

Шакирҗан. Нинди өлеш? Нәрсә саташасың тагы?

Шымчы. Пычаксыз суйды, дисез ич.

Шакирҗан. Суйды шул, пычаксыз суйды. Менә моннан, иңсәдән суйды.

Шымчы. Күпме генә бирде соң?

Шакирҗан. Нәрсә, кем бирде?

Шымчы. Акча.

Шакирҗан. Акча?

Шымчы. Сез миннән һаман шикләнәсез. «Ашагач»… (Төчкерә.)

Шакирҗан. Ярхәмәкеалла! Нәрсәне ашагач?

Шымчы. Пароль.

Шакирҗан. Орёл?

Шымчы (халыкка). Монысы бигрәк усал икән.

Шакирҗан. Юкка гына ул миңа ачу тота. Китабын нинди пөхтә итеп бастырдык.

Шымчы. Аның китабын сез бастырдыгызмыни?

Шакирҗан. Соң.

Шымчы. Типография әле һаман шул урындамы?

Шакирҗан. Шул урында булмыйча, кая булсын?

Шымчы. Урыны тынычмы соң?

Шакирҗан. Хәзергә Аллага шөкер, тыныч әле.

Шымчы. Әле һаман шул ни… дәме?

Шакирҗан. Капкадан кергәч.

Шымчы. Әйе, хәтерлим. Бер мәртәбә булганым бар иде.

Шакирҗан. Әллә сезнең бездә берәр нәрсә бастырганыгыз бармы?

Шымчы. Җир хакында бер нәрсә.

Шакирҗан. Мансур әфәнде гулять итәмени?

Шымчы. Гулять итмәскә. Хәзер бит бай чак.

Шакирҗан (сынап). Әллә… ничек? Атасыннан акча килдемени?

Шымчы. Ә утыз мең…

Шакирҗан. Ә?! (Халыкка.) Имансызларның шайкалары монда икән. Акчамны туздырып бетермәс борын полициягә барып әйтергә кирәк. (Шымчыга.) Мансур әфәнде кая гулять итә? Белмисезме?

Шымчы. Сез дә анда бармакчы буласызмы?

Шакирҗан. Юк, мин болай гына… (Халыкка.) Тизрәк полициягә әйтергә кирәк. (Шымчыга.) Ярый. Хуш булыгыз!

Китмәкче була. Шымчы револьверын чыгарып каршы тора.

Шымчы. Руки вверх!

Шакирҗан. Каравыл! Каравыл! Талыйлар! Талыйлар!

Шакирҗан белән Шымчы көрәшә башлыйлар. Шымчы Шакирҗанны егып, сакалын йолкый башлый.

Шымчы. Һе, сакал куйдыңмыни? Сакал куйдыңмыни!.. Чорт, нинди каты ябышкан!..

Шакирҗан. Каравыл! Сакалым! Каравыл! Сакалым!.. Үтерәләр!.. (Шымчының сакалына ябышып, куйган сакалын тартып ала.)

Пристав һәм Сәйфетдинов керәләр.

XV. Шымчы, Шакирҗан, пристав, Сәйфетдинов.

Сәйфетдинов (кулында револьвер). Ваш благороди! Бөтен шайкаларын тоттым.

Пристав (каушап, револьверын төзәп). Руки вверх!

Шакирҗан (кулындагы сакалга карап хәйран булган җиреннән, пристав тавышына уянып китеп, приставка каршы барып.) Микалай Ләксәндрич! Сакал!.. Сакал! Сакал!

Пристав (сакалны дикъкатьләп карап). Аһа, сакал!..

Шакирҗан. Әйе, әйе, билләһи газыйм, сакал. Кызыл авыз сакалы!..

Пристав. Действительно, сакал!

Пәрдә.