VII

Таня Милашның биографиясе катлаулы иде. Әти-әнисе – врачлар. Алар Двинск шәһәрендә яшәде. Кечкенә генә бу шәһәрдә крепостьлар күп иде, чөнки ул Латвия җиренең көнчыгыш чиге булган. Исемен дә башкача атаганнар. Төрле сугышлар аркасында шәһәр әле рус биләмәләренә кертелгән, әле Латвиягә калдырылган. Кыс-касы, кулдан-кулга күчеп йөргән. Шуңа күрә анда латышлар, эстон һәм руслашкан һәм руслашмаган немецлар да гомер итә. Билгеле, руслар күпчелек иде. Мәктәпләр дә рус телле генә. Милашлар немец гаиләсе белән аралашып яшәде. Таняның әтисе төп Ленинградныкы, әнисе Митавада туып үскән. Шунда хәзер дә әбисе яши, аңарда бераз латыш каны да бар иде. Тиешле органнардан рөхсәт алып, ул Митавага сеңлесе Рита белән еш бара иде. Берсендә Рита кире әйләнеп кайтмады. Митавадагы бер чиновник немец егете, Ританы күргәч, аңа чат ябышкан. Үз яныннан җибәрергә теләмәгән. Сәүдә палатасында эшләүче экспедитор-механик икән. Мәһабәт гәүдәле, ирләрчә эре сызыклы йөзле, киң иякле, зур борынлы, зәңгәр күзле. Ританың да кызлык чоры тулышкан, уылдыгы күбәйгән балык кебек кая кысылыр җир эзләгән чагы, бөтенләй башын җуеп, егеткә асылынган. Әмма болар икесе ике ил кешеләре. Шул киртә бар. Егет, Отто Зингер, хәстәргә керешкән. Элемтәләре бар икән. Берничә көндә эшне әйләндереп тә чыгарган. Костелда никах йоласын бар шартына туры китереп үтәгәннәр. Аннары Зингерлар егетнең торган җиренә Курляндиягә кайтып киткән.

Таня Оттоны бик яхшы хәтерли. Аларга кунакка да киләләр иде. Бер дә буш кул белән килмиләр. Таняның Ленинградта медучилищеда укыган чагы иде. Каникул вакытында болар да килеп төште. Таняга – бастоннан костюм-юбка, энесе Радикка – бик яхшы табанлы инглиз ботинкалары, әниләренә бик затлы эчке киемнәр бүләк иттеләр, аларны баштанаяк киендерделәр. Таня әле хәзер дә шул костюм-юбканы кия.

Аннары бик киеренке кырыгынчы ел килде. Шәһәрдә хәрби частьлар күбәйгәннән-күбәйде. Тревогалар еш була иде. Әти-әниләре икесе дә хәрби врачлар. Төн урталарында чыгып чабалар, тик икенче көнне генә кайталар иде. Билгесезлек киеренкелекне көчәйтә. Төрле имеш-мимешләргә колак сала башлыйсың. Каядыр югарыда, кеше күзе җитә алмый торган җирдә бик көчле политик уен бара, рәхимсез алышалар, кайсы җиңәр дә кайсы җиңелер. Адәм балаларының язмышлары шулардан тора. Бар нәрсәне өстә хәл итәләр. Соңыннан кешеләргә боерык төшерәләр. Боерык массаларны хәрәкәткә китерә, кирәкле якка юнәлдерә. Массалар ул – өстә политик уен алып барган затларның банктагы байлыгы, көче. Менә берсе ва-банкка бара, кинәт киеренкелек көчәя, сулый торган һава тамактан авырлык белән үтә. Эчке дулкынланудан кешеләрнең тыны кысыла, йөзләреннән кан кача, иреннәре кысыла, куллары калтырый. Әз сөйләшәләр, әмма кайчакта бик тиз дөртләп кабыналар. Нервлары чыдый алмый ычкынып китәләр.

Танялар гаиләсе дә нерв киеренкелеге белән яшәде. Җитмәсә, әтиләре полкының политидарәсеннән бер комиссарны кулга алдылар. Ата кеше кухняда төне буе тәмәке тартып утыра, әниләре төнге ак озын киеме белән караңгы бүлмәләрдә өй иясе кебек йөренә, ирен йокларга дәшә иде. Ә тегесе ишетми, җавап кайтармый. Уйлана һәм мыгыр-мыгыр үзалдына авыз эченнән сөйләнә. Сүзләрен аңлап булмый, «Нигә шулай, нигә шулай?» дигәнен генә аерырга мөмкин иде.

Бер хәл Таняның бик исендә калган. Ул практика узарга үз шәһәрендәге больницага кайткан иде. Төн уртасында ишек дөбердәттеләр. Әтисе кухняда хәрби киемнәрен салмаган килеш тәмәке тартып утыра. Ул ярты төн узгач кына ятарга күнегеп киткән иде. Ятактан уятып алып китүдән курка, саклана иде… Әтисе ишекне ачты, ике милиционер өйдә тентү ясарга килгән иде. Әтисе бик каты кычкырып каршы төште. Тегеләр шунда ук аны тынарга мәҗбүр итте. Менә тентүгә санкция, дип, аңа кәгазь суздылар. Алар төне буе бүлмәләрнең астын өскә китереп ташладылар. Радикның бер генә карават торган кечкенә «коморка»сында, читлектә ике тутый кошы бар иде. Өйдә ят кешеләр йөргәнен сизеп, алар икәүләшеп кычкырышырга тотынды. Немецча сүзгә охшаган авазлар чыгаралар. Әллә шуңа күрәме, милиционерлар шиккә калды. Радикка бәйләнә башладылар: кем бирде, каян алдың? Попугайлар нинди сүзләр әйтә, нинди мәгънә белгертә? Милиционерларның берсе читлеккә бармагын тыккан иде, тегеләр икесе берьюлы шундый итеп чукып алды, бармактан кан чыкты. Кан болай гына туктамады, тамырга туры килгән иде бугай. Таня тиз генә, бинт алып, милиционерның бармагын бәйләде. Ул, бик ачулы рәвештә: «Халык дошманы! Халык дошманы!» – дип, тешен шыгырдата иде. Читлекне алып китәргә җыенгач, Радик милиционер кулына барып ябышты. «Хакыгыз юк! Хакыгыз юк!» – дип кычкырды. Шунда әниләре килеп керде дә аны ничек кирәк алай юмаларга кереште. Радик күнмәде, читлекне бик нык итеп тоткан иде. Әниләре аны кубарып ала алмады. Милиционер Радикның бармакларын читлек тимерчыбыгыннан авырттыра-авырттыра каерып ташлады. Радик идәнгә авып төште. Көчсезлегеннән гарьләнеп, рәнҗеп еларга тотынды.

Милиционерлар шул попугайлардан башка берни дә алмады. Шулай да бу аларның гаиләсе өчен җәрәхәт булды. Бар рухны җимереп ташлады. Ә рухны үзең торгызмыйча, рәткә салмыйча яшәп булмый. Әмма аны төзәтер өчен шартлар кирәк шул. Аларны каян аласың? Радик эндәшмәс, сөйләшмәс булды, эченә бикләнеп йөри башлады. Ул рухын кире торгызырга газаплана булыр, әмма маңгай астыннан шикле караган соры күзләреннән эчендә төйнәлә башлаган ачуны гына чамаларга мөмкин иде. Ул үзен яклый алмаганга бар рәнҗүен әтисенә юнәлтте. Әниләре дә атаны шелтәләде, Радик ягына чыкты. Ул малаен барысыннан да ныграк ярата иде шул. Шуннан ата белән улның арасы тәмам бозылды. Таня исә әтисен яклады. Нәрсә эшли алсын ул властьларга каршы, каршылык күрсәтсә, үзен алып китәрләр иде, сезгә шул кирәк идеме, шуны теләдегезме, дигәч, алар тынды. Ләкин ачуны эчләренә йомдылар. Гаиләдәге элеккеге киң күңеллелек, тынычлык бетте, ул ничектер икегә аерылды, ике капма-каршы лагерь барлыкка килде. Бу хәлне әтиләре бик яхшы сизде һәм эченнән гаять авыр кичерде. Үз балаң үзеңә дошман булсын әле. Үзләренең тамырларында бер кан ага, бер җан белән яшиләр, әмма бер-берсенә каршылар. Радикның балалык юләрлеге һәм үҗәтлеге дошманлыкка өстери иде. Ул әле акыл белән түгел, хисләре ихтыярына буйсынып яши. Яшәүнең катлаулы һәм четерекле кануннарын аңлап бетерми. Кеше күп нәрсәләрне яше җитмичә төшенә алмый. Моны Таня үзеннән чыгып әйтә. Үсмерлек чорында кеше әллә нинди иллюзияләр дөньясында яши. Реаль тормыш кануннары аңа бик тупас һәм рәхимсез тоела. Шул нәрсә аны кискен хөкем итүгә китерә. Килешергә теләмәү үҗәтлеген көчәйтә. Үҗәтлек, билгеле, үзе утырган ботакны үзе кисүчән. Әтиләре алай түгел, ул сабыр. Каты бәрелми. Улы белән ара өзелүне авыр кичерсә дә, өметен өзми. Радик бераздан барысын да аңлар һәм әтисен бу чаклы хөкем итмәс. Ул бит аңа бары яхшылык кына тели, ә теге, киреләнеп, үзенекендә тора. «Аның урынында син дә шулай эшләр идең», – диде Таня Радикка. Ул моның белән килешмәде: «Юк, мин яклар идем, үземә начар булса да, аралар идем», – диде. «Шуның белән бөтен эшне бозар идең», – диде Таня аңа. Радик җилкәләрен генә сикертте, үз сүзен сүз иткәнен белгертте.

Гаиләдә элекке шаярып сөйләшүләр, бер-береңә төрттереп сүз әйтүләр юкка чыкты. Һәр як үзен хаклы саный һәм чигенергә теләми иде. Нилектән бу шулай? Тышкы мохит аларның гади, дус гаиләсен икегә аерды. Моны ата кеше читләтеп-читләтеп аңлатып бирсә дә, Радик аны кабул итмәде. Әтисен гаепләүдән арына алмады. Әниләре исә, нәрсәдер аңлап, аларны килештерер өчен тырыша башлады. Ата да шактый кырыс иде, үз тәҗрибәсе белән ныгытылган принципларыннан чигенмәде. Радик та яшьлек кирелеге белән көчле иде. Өстәл янында ашап-эчеп утырганда да алар эләгешеп китә, бар ямьне бетерә иде. Радик әтисенең башка гаепләрен дә казып чыгара башлады. Бу нәрсә атаны тәмам чыгырдан чыгара, ул Радик белән бер табынга утырмаска тырыша иде. Үзе бик күңелсез, өметен өзгән чырай белән йөри. Таня аны шундый хәлдә күреп бик жәлли иде. Бичара әти. Нишләргә дә белми. Үз балаң белән сугышып яшә инде. Ни өчен, ни бәрабәренә? Кемгә нәрсә бирә бу? Нинди иблис китереп чыгарды моны? Әйе, тормыш катлауланды, элеккеге үлчәмнәр, кыйммәтләр юкка чыкты. Әмма ул кыйммәтләр гасырлар буе буыннан-буынга килгән, чарланган, сыналган, кешеләрнең тормыш кагыйдәсенә әйләнгән, әхлак нормасы булып урнашкан, кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрне кешелекле итәргә булышкан. Гасырлар буе әз-әзләп җыелган ул, әз-әзләп ныгый барган, мөнәсәбәтләрдә, ызгыш-талашларда чарланып, иләнеп килгән. Кешеләрне җәмгыять итеп оештырып торган һәм хезмәт иттергән әхлак фонды әнә шулай кан-яшь коеп табылган. Зур кыйммәт булып әверелгән. Кешеләрнең канына тәртип-низам формалары булып сеңгән. Хәзер шулар барысы да кинәт кенә бетерелде, юкка чыгарылды. Ул кыйммәтләр урынына боерык, циркулярлар килде. Ата шуларны гаиләсенә аңлатып сөйли дә Радикка карата да йомшарган төсле була иде…

VIII

Җәй уртасы. Мин Ленинградта идем әле. Әтиләр полкына Латвия җиренә күчәргә боерык булган. Хөкүмәтләр килешүе буенча безнең гаскәрләр шунда кертелгән. Митава шәһәренә урнаштырганнар. Шәһәр зур гына елганың ике ярында утыра. Матур күперләр ике якны тоташтырып тора. Әтиләр торган урын елганың көнбатыш ягындагы хәрби шәһәрчектә иде. Мин шунда август азакларында кайтып төштем. Диплом алдым, эшкә юллама да бирделәр. Ниндидер хәрби частька иде.

Әти белән әнинең күңелләре күтәренке иде. Патриотик хистән генә булмагандыр. Ватандарлык әтидә бик көчле иде. Менә Россия составына аның элеккеге биләмәләре кайтты. Илнең чикләре ныгый төште. Латвия өчен дә зур, ресурсларга гаять бай Россиягә кушылу файдалы гына булачак. Тик гади халык моны тулысы белән аңлап җитми иде әле. Безгә каш җыерып караучыларны күрми мөмкин түгел иде. Гомумән, безне өнәп бетермәүләре сизелә. Тышка бик чыгармасалар да, эчләрендә агач корты кебек тынгы бирмәгән, әкрен генә кытырдатып яткан тойгыны кискен моментларда ычкындырып куялар.

Биредә материаль хәл бераз яхшырды. Продукт ягы мул гына иде. Әти-әнинең күтәренке күңел белән йөрүләренә, бәлки, шул нәрсә сәбәп булгандыр. Яңа урын, яңа вазгыять җандагы элекке ярыкларны ничектер тигезләгән кебек итә. Вак-төяк аңлашылмаучылыклар онытыла, сине ниндидер яңа мәшәкатьләр биләп ала. Яңа кешеләр белән танышу, аралашу үткәндәге хәлләрне артка чигерә. Күңелгә яңа тәэсирләр бәреп керә. Алар көчле һәм җете. Чөнки безнең частьлар килү белән, биредә тамырдан үзгәрешләр башланды. Шәһәрдән чит илгә качып китүчеләр шактый булган. Аларның фабрикалары, утарлары калган иде. Зур гына ике катлы бер йортны конфискацияләгән чакта коточкыч хәл булды. Йортның хуҗасы, яшь кенә егет һич бирелергә теләмәгән һәм, чарлакта яшеренеп, пулемёттан аткан. Әллә ничә кызылармиячене яралаган. Ул, имеш, үзе атаклы латыш укчылары варисы, әтисе Петроградта революция ясап йөргәндә һәлак булган. Аны Подвойский яхшы белгән, аның батырлыгын бәяләгән. Һәлак булгач, «Правда» газетасына некролог язып чыгарган, ди.

Бертуганнар арасында да каршылыклар булганда, бүтән иҗтимагый шартларда эш ничек шома гына барсын? Аңлашылмаучылыклар, каршы торулар тагын да хәтәррәк, фаҗигалерәк иде. Шулай да тормыш бара, туктап тормый. Киеренкелек кимемәде, арта гына барды. Яңа тәртипләр урнаштыру кыен иде. Әти һаман Рита апа өчен кайгырды. Отто нинди кеше булып чыгар? Кешеләр үзләре дә төрле-төрле. Аларны күзгә күренмәгән нәрсәдер йә теге, йә бу якка бүлә. Авыл җирендә, нәкъ бездә, бөек борылыш чорында килеп чыккан хәлләр туды. Ә шәһәр пролетарлары нишли? Аларның да язмышлары төрлечә. Кайсылары совет тәртипләрен хуплый, безгә теләктәш, кайберләре каршы. Ачыктан-ачык каршылары да күренгәли иде. Андыйларны бик тиз теркәп алалар, чара күрәләр. Оттолар нишләр, кайсы якка авышырлар? Баррикаданың кайсы ягында булырлар? Әни көн дә шулар өчен кайгыра. Әти дә битараф кала алмый, ул да пошына. Безнең яклы булмаганнарның эшләре шәптән түгел. Отто харап булмагае. Бик акыллы кеше. Рита да бик бәхетле иде, бер малайлары үсеп килә. Акыллы кешеләрнең дә төрлесе була. Берәүләре, акылларына ышанып, ахрысы, әз генә буйсынуны да күтәрә алмый. Ә «сыгылмалы» акыллы булганнары гамәлдәге шартларга бик тиз яраша, аны тулысы белән кабул итә. Хикмәт нәрсәдә? Нигә тегеләр яңа кануннарны читкә тибәрә, кабул итә алмый, ә шулар белән янәшәдә үк эшләүче кеше яңалыкларны тиз кабул итә, аңлый һәм аңлы рәвештәме, әллә интуиция беләнме, яңа тәртипләр ягына чыга, яңа тормыш тарафдары булып китә. Кешене теге яки бу яклы итүдә нәрсә хәлиткеч роль уйный? Сиземләүме? Ә бит кайбер кеше күреп тора, теге яклы булса, эше харап, газапларга дучар ителәчәк. Шуны белә торып, ул үзен газаплауга юл куя. Ни өчен ул үзенә җиңелрәк юлны сайламый, аңлы рәвештә ут эченә бара? Күбәләкләр төнге утка килеп кереп һәлак була. Кешеләр бит күбәләк түгел. Нәрсә йөртә адәм баласын? Нинди көч теге яки бу якка чыгара? Юлны нинди үлчәүгә салып сайлый ул? Әхлак үлчәвенәме? Үзендәге кешелек үлчәвенәме? Әллә җайлашып бетмәве белән эш итәме? Тәртипләрне үзгәртә алмыйм, шуның өчен җайлашырга кирәк, диләр. Нинди көч аны теге яки бу якка ташлый? Шәхес бит үзен кайгыртырга тиеш. Теге яки бу адымын ул үз файдасыннан чыгып ясый. Менә шушы мөһим адымны ясаганда, шәхес һәм гамәл бер-берсенә бәрелешә. Гамәлнең кануннары кырыс. Ә шәхес йомшак. Шулай да кайбер шәхесләр кырыс кануннарга бирешми, каршы бара. Нинди көч җитәкли аларны бу эштә? Шул нәрсә бик кызык. Идеялелекме? Тәрбияләнгән, җанында ныгыган әхлак кануннарымы? Шул этәрәме? Әйе, кеше җанында ныгыган, аңына сеңгән тәртип-низам кагыйдәләре мөһим эш башкара. Теге яки бу юлны сайлауны кеше җанында әнә шул тәрбия аша канунлашкан нәрсәләр хәл итәдер? Моның өчен кешене гаепләү дөресме соң? Кеше үзенең тәрбиясен сайлап ала алмый. Әти-әнисен сайлап ала алмаган кебек. Ә ни өчен, алайса, кешене җәзаларга? Димәк, биредә кеше үз гаебе өчен җәзаланмый, чөнки җанында, аңында канунлашкан әхлак нормаларын ул үз теләге белән алмаган, үз теләге белән сайламаган.

Мин моны әти белән әни сүзләреннән чыгып әйтәм. Югыйсә үземнең аңым җитмәс иде. Алар көн дә дусларча тыныч кына бәхәсләшеп утыра. Әти дә кызып китми, әни дә. Радикның читләшүе әтигә зур сабак булды, ахрысы. Ул хәзер әни белән дә, минем белән дә сак сөйләшә, мөгамәләсе сизелерлек йомшарды.

Зингерлардан бернинди хәбәр юк. Алар Митавадагы әбине үзләренә алдырганнар. Добэле шәһәрендә Отто яңа эшкә урнашты, дип, моннан биш ай элек хатлары килгән иде. Хәзер дөнья болганып китте, кеше язмышлары чуалып бетте. Добэле бездән ерак түгел, әмма юлга чыгарга рөхсәт итмиләр иде. Билгеле бер тәртип урнаштырганчы. Андый чаралар зарури булгандыр.

Безнең хәрби шәһәрчектә җирле халык юк. Булганы – хәрбиләр генә. Күп кенә хезмәткәрләрнең гаиләләре бар. Алар барысы да шәһәрчек мәйданындагы зур борынгы парк янына салынган дүрт катлы йортта, уңайлыклары булган ике бүлмәле квартираларда яши. Безнеке дә зур-зур ике бүлмәле квартира. Әти бер бүлмәне икегә бүлде. Калын такталар тезеп чыкты, аннан штукатурка белән акшарлады. Бер ягы – Радикка, бер ягы – миңа. Мин атлы кавалерия санчастенда шәфкать туташы булып эшлим, әти-әни – бүтән частьта. Ә Радикка эш табуы кыен булды. Ветсанитар эше бар, шуңа өйрәнергә мөмкин иде. Ләкин Радикка бу эш ошамады. Бераз эшләде дә ташлады. Пароходлар ремонтлау верфенә техник булып эшкә керде. Ул эшен дә яратып бетермәде. Бүтән җирдән эш эзләп йөрде. Шул чакта хәрби шәһәрчектә «комендант сәгате» керттеләр. Чыгып йөрергә ярамый, диделәр. Шуңа күрә Радикка, теләмәсә дә, ветсанитар эшенә кабат керешергә туры килде. Биредә бик шәп итеп эшләнгән озын-озын ат сарайлары бар иде. Шул сарайлар тулы атлар тотыла. Гомумән, эш җитәрлек булырга тиеш… Радикның бар теләге – мөстәкыйльлеккә омтылу иде. Шуңа күрә яратмаган эшкә дә риза булды. Тора-бара ул эшнең кызык якларын таба башлады. Бу хәл әти-әнине бик шатландыра иде. Әмма пошаманга да салды: ветсанитарларга эш өчен спирт бирәләр. Радик шуны үзенә дә калдыра шикелле. Кайчак аңардан спирт исе килгәли иде.

Кыш көне һич көтмәгәндә Отто абый белән Рита апа килеп төште. Яңа урынга күчкәнлектән, безнең хатлар бик соңарып барып җиткән. Аннан мөһимрәк сәбәпләр дә булган икән. Отто абыйның сул кулы муенына кара тасма белән асып куелган иде.

Чәй эчкәндә, Отто абый сөйләде (русчасы әйбәт иде):