6

Күһүн кэлэн, саахсаҕа сайабылыанньа биэрбиттэрэ, саахсаланыы туһунан докумуону ылар күннэригэр бииргэ үөрэнэр уолаттарын-кыргыттарын ыҥыран, кафеҕа хас да остуолу холбуу тардан бэлиэтээбиттэрэ. Ити курдук орто дойдуга Бэргэн уонна Ксенья Уйбаныаптар диэн ыал баар буолбута.

Кыыдаан кыһын обургу муустаах кырыанан илгистэн, тымныынан силлиэрэн кэлэ охсубута. Сайсарыга Бэргэннээх олорор ыалларын олбуорун иһэ ыраастык күрдьүллүбүтүгэр сиппиир уонна туора күрдьэх анньыллыбыттар. Олбуор иһигэр онтон атын туох да суох, уу чуумпу, бүгүн Ксеньята тоҕо эрэ хойутаата, Бэргэн сарсын буолуохтаах сэминээргэ бэлэмнэнэригэр, бэйэтэ да өйдөөбөтүнэн, түннүгүнэн таһырдьаны одуулаһа олорор буолар. Бэйи, бу кыыс тоҕо хойутаата, үөрэҕэ бүппүтэ да син балачча буолбута чахчы. Уулуссаҕа массыына тыаһа тохтообутугар, эмиэ көрө түстэ – кэлииккэ аһылынна уонна буут эти сүкпүт Дьарааһын улахан дьиэтигэр күлүкүччүйдэ, кэнниттэн кууллааҕы туппут киһи батыспыт. Ити аата, ыаллара тыаттан кэллэҕэ, лааппыларга эт тамты эстэн, билигин тыаттан ситимнээх дьон эттэрин-үүттэрин булунан олороллор. Эбэтэр ити Дьарааһын курдук, кэлэри-барары, ылсары-бэрсэри сатыыр дьон, хантан эрэ эти-балыгы аҕалан баһаарга илдьэн атыылаан, син үп-харчы булуналлар быһыылаах.

Бэргэн биирдэ киниттэн эт атыылаһаары ыйытан баран, сыаната ыарахана бэрдиттэн чаҕыйбыта: «Устудьуон дьоҥҥо кыратык чэпчэппэккин дуо?» – диэбитигэр киһилэрэ: «Миэхэ устудьуона-миниистирэ, нууччата-сахата син биир, сыана уларыйбат, харчы сыта суох», – диэн кэбиспитэ. Кэлин өссө толуон олохтоон абыраатылар, ол иннинэ ыарахан кэмнэр этилэр, ханна эрэ эт тахсар сураҕын иһиттэхтэринэ киэһэ кэлэн уочараттыыллара уонна маҕаһыын сабыллыбытын кэнниттэн уот отто-отто, күһүҥҥү хараҥа түүн уочараттаан таһырдьа хоноллоро, ол кэнниттэн маҕаһыын аһылларыгар, ааны көҥү анньа сыһан, ойоҕос тостор улахан уочаратынан иһирдьэ кутулла түһэллэрэ. Дьэ итиннэ араас айдаан, этиһии тахсар – быһа киирэ сатааһын, хас да сиргэ уочаратттааһын, билсэр дьонун: «Манна турбута», – дии-дии уочаракка быһа киллэрэргэ холонуу, аны эт бүтэн эрэр диэн, уочараттара тиийбэккэ хаалар куттала, ол аайы ардырҕаһыы барыта баар. Оннук дьаабыланан, урааннаах уһун күнү быһа тэбинэн туран, киэһэ маҕаһыын сабыллыыта биирдэ ыҥырар-ымсыырдар атыылаһааччыга тиийэн, биир киһиэхэ тиксэр икки киилэ эттэрин сыыһынан бүтэ тураллара.

Бэргэннээх үксүн балык кэнсиэрбэтин ылан миин оҥостоллор, син миин испит курдук буолаллар, ол курдук инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан сыккыраан олордохторо. Толуонтан ураты, таайа биирдэ эмэтэ эт бэрсэр буолан абырыыр. Кини таайа кэпсииринэн, 70-с сылларга диэри араас эт, халбаһыы дэлэй үһү, уочарат суох, өрөһөлөммүт кырбастартан анал биилкэнэн дьөлө анньан, сөбүлээбиттэрин талан ылаллар эбит, ол соҕотохто ханна мэлис гынан хаалбытын бэйэлэрэ да бэркиһииллэр.

Саҥа ыал дьиэлэригэр уруккуттан эбиллиилэрэ диэн – прокаттан уларсыбыт өҥө суох тэлэбиисэрдэрэ биир муннугу барытын күөнтээбит. Киэһэ оһохторун оттон баран, кыараҕас дьиэлэрэ сыыйа сылыйан барарын күүтэ сытан, тэлэбиисэрдэрин көрөллөрө, онтукаларын «аан дойдуга түннүк» диэн, хаһан эрэ Бүөтүр ыраахтааҕы Петербург куораты тутан баран, «Европаҕа тахсар түннүк» диэбитин маарыннатан ааттыыллара.

Бэргэн экрана харааран турар тэлэбиисэрин көрбөхтөөтө, билигин кинилэр сериал диэн хас киэһэ ахсын субуруччу салҕанан барар киинэлэри көрөн, ханна эрэ ыраах Латинскай Америкаҕа буолар дьоннор үөрүүлэринэн-кыһалҕаларынан олороллор, киэһэ киинэ кэллэр эрэ ыаллар бары тэлэбиисэрдэрин иннилэригэр хатаналлар…

Санаатын ситимин быһан кэлииккэ тыаһаабытыгар, Бэргэн түннүккэ сыстаат, сүрэҕэ үөрүүнэн туолла – кырса саҕалаах сонноох уонна эмиэ оннук бэргэһэлээх доҕоро барахсан маҥан хаартан да ыраастык туналыйа сырдаан иһэр. Маҥан хаар өҥүнүү ып-ыраас Ксеньята туртаҥныы дайан иһэрэ үчүгэй даҕаны… Кэргэнэ илиитигэр суумкалаах, онтон суон халбаһыы уһуга көстөр. Ити халбаһыы сыралаах уочарат түмүгэр ылылыннаҕа, ол иһин Бэргэн Ксеньятын хайгыы санаата: «Оок-сиэ, доҕорум барахсан төһөлөөх өр уочаракка турбута буолуой…» Ити кэмҥэ кыыс ыксаан-бохсоон ахан ааны аста, үрүҥ туман дьиэлэрин иһин күдэриктийэ толордо.

– Бэргэн! – диэтэ кыыс, таҥаһын да устубакка эрэ, – бу аттыбытынааҕы маҕаһыыҥҥа халбаһыы киллэрбиттэригэр түбэһэн, хата, тигистим, аны киэһэ сымыыт тахсар үһү, онно эмиэ уочараттаатым, билигин аһаан баран иккиэн барыахпыт, онно уочараккын булларан баран, мин кэлиэм. Хата маҕаһыын дьиэбититтэн чугас, онон сымыыт тахсыар диэри хардары-таары туруохпут…

«Эмиэ эт, халбаһыы айдаана, – Бэргэн сибилиҥҥи өрө көтөҕүллүбүт иэйиититтэн туох да хаалбакка, сииктии симэлийдэ, – бу туох ааттаах иэдээнэ түбүлээтэ, бачча улахан дойду эрээри, нэһилиэнньэтин аһатар эти-халбаһыыны оҥорон таһаарар кыаҕа суох, соторутааҥҥа диэри барыта баара дии, уларыта тутуу диэн саҕаланыаҕыттан ханна барыта сүтэн хаалбыт бэйэтэй…»

Ксенья тиэтэлинэн килиэби бысталаата, арыы сыыһын уонна мэлии саахары уурталаата, муора бытархай балыгыттан кэнсиэрбэни аста. Онтон атын киһи сонургуур астара суох буолла, иккиэн утарыта көрсөн олорон саахардаах, арыылаах килиэптээх хара чэй истилэр, биилкэнэн килиэпкэ балыгы сыбыы-сыбыы сиэтилэр, онтон Ксенья ыйытта:

– Сарсыҥҥы сэминээргэр бэлэмнэнниҥ дуо?

– Оттон син, – диэн хоруйдаата Бэргэн уонна түннүгүнэн көрбүт сонунун кэпсээтэ. – Ыалбыт хантан эрэ атаҕынан эт аҕалла.

– Абыраммыт дьоннор, – диэн баран Ксенья үөһэ тыынна, – бу олоххо Дьарааһын курдук кэлэр-барар дьон эрэ этэҥҥэ олорууһулар. Оттон биһиги курдук тыаттан улахан көмөтө суох устудьуоннар ас-таҥас булбакка улаханнык эрэйдэнииһибит быһыылаах, үөрэхпитин бүтэрэн, үлэһит буоллахпытына үрүҥ харахпытын дьэ өрө көрөр инибит.

– Тыаҕа да олох лаппа кытааппыт дииллэр, сопхуостар эстэн эрэллэр үһү, судаарыстыба аны харчы биэрбэт буолан, сопхуос үлэһиттэрэ хастыы да ый хамнастарын ылбакка букатын иэдэйбиттэр, ол иһин биирдиилээн ыаллар түмсэннэр бааһынай хаһаайыстыба диэни тэринэн эрэллэр үһү.

– Оччоҕо тугуй? Сопхуостар эстэллэр дуу?

– Оннугар тиийэр.

– Дьэ дьикти эбит, оччоҕо былыргы курдук бытархай хаһаайыстыбаҕа көһүү буолсу, итиччэтигэр хаппыталыыһымҥа төннүүһүбүт дии?

– Кэбис, доҕор, аньыыны саҥарыма, – диэн Бэргэн кэргэнин буойда, – аны тылбытыттан ыйана сылдьаайабыт, «бассабыыктар бараммат күүстээхтэр» диэн этэллэр дии, Сэбиэскэй былаас оннук судургутук сууллубата буолуо ээ. Хата, олоруохтааҕар тэлэбиисэрбитин холбуохха.

Тэлэбиисэр экрана сырдаабытыгар, иккиэн саҥата суох ону одууластылар – сонуннары биэрэ тураллар эбит, Горбачев хайа эрэ омук сиригэр уулуссаҕа хааман нэлэлдьийэ-хотолдьуйа сылдьан, дьоҥҥо тугу эрэ кэпсиир, кэргэнэ Раиса аттыгар туран, кини хас биирдии тылын бэркэ болҕойон истэр. Онтон атын сирдэртэн кадрдар элэҥнэстилэр – баһыйар үксэ армяннар олорор Нагорнай Карабаҕы Азербайджантан таһааран, Арменияҕа киллэрии туһунан олохтоох армяннар туруорсууларыттан сылтаан иирээн, миитиннэр, эбиитин Арменияҕа сир хамсаан, урусхал ортотугар сытар дьиэлэр, ону Азербайджаҥҥа сэтэрээччилэр баар буолуулара…

– Ээ, абааһыны сабан кэбис, – диэтэ Бэргэн, – туох аанньа сонуну кэпсиэхтэрин, хата халбаһыыга тиксбиккин, маладьыас, аны сымыыт ылларбыт…

– Ыарахан да кэмнэр кэлэн эрэллэр быһыылаах, тыаҕа сопхуос суох буоллаҕына дьон хайдах олорор? – диэтэ Ксенья тарбаҕын үрдүгэр кураанах бүлүүһэтин эргичитэ-эргичитэ, ол ойуутун кыҥастаһа олорон, – үөрэхпитин бүтэрдэхпитинэ, куораттан наһаа ырааппатарбыт бэрт буолуох этэ…

– Чэ, бастаан үөрэхпитин бүтэриэххэ, уоннааҕыта бэйэтэ көстөн иһиэ этэ буоллаҕа…

Ити курдук уку-сакы чэйдээн баран, маҕаһыыннарыгар бардылар, лаарга диэри хаста да эргийэн тиийэр уһуннаахай уочарат субуллубут, Ксенья тиийэн, ким кэнниттэн ханна турбутун булла, иккиэн уһун синньигэс уочаракка күнү быһа турардыы дьиппиэн көрүҥнэрин ылыннылар.

7

Бэргэн биир киэһэ дьиэтин аанын аһаат да, Ксеньята оһох иннигэр олорорун көрө түстэ. Бүгүн кэргэнэ эрдэлээбит, остуолга аһын-үөлүн тардыбытыттан сылыктаатахха, син балача өр күүппүт быһыылаах. Кэргэнэ эрдэ кэлбититтэн уол үөрдэ, үксүгэр дьуһуурустубата эҥин буолан, хайдах эрэ мэлдьи кини хойутуур буолара, онон тугу эмэ буһаран тоһуйуу үксүн Бэргэҥҥэ тиксэрэ.

– Хайа, бүгүн дьуһуурустубаҥ суох дуу? – диэтэ Бэргэн эгэ-дьаҕа уонна таҥаһын уларытта туран Ксенья хайдах эрэ сэниэтэ суох «ыык» диэбитигэр соһуйан, болҕойон көрбүтэ – кэргэнин сирэйэ-хараҕа хайдах эрэ салбаҕырбыт, ытаабыт быһыылаах.

– Тыый, бу хайдах буоллуҥ, ким атаҕастаата? – дии оҕуста.

– Суох, ким да атаҕастаабата эрээри… – кыыс сүрдээх туруору хайаны дабайан тахсыбыт киһилии эмискэ күүскэ төлө биэрдэ уонна: – Биир мөлтөх сонуннаахпын, бүгүн баран дьахталлар консультацияларыгар сырыттым, ону чинчийэн көрөн баран, миигин оҕото суох буолаҕын диэн быһаардылар, – Ксенья эмискэ куолаһа титирэстээн, ытаан барда.

Бэргэн кэргэнин аһынан, төбөтүн түөһүгэр ыга тардан баран, бокуойа суох баттаҕын имэрийэ-имэрийэ сыллаата-уураата:

– Доҕоччуок, уоскуй даа уоскуй, ол алдьархай буолбатах, наһаа ыксаамыах, билигин эмп күүстээх, баҕар, эмтиэхтэрэ.

Кыыс хараҕыттан ып-ыраас таммахтар тохтоло суох тобурҕастылар:

– Мин оҕо мааткалаах үһүбүн, онон туох да быыһаабат…

Бэргэн ыксаата уонна:

– Оҕону ылан иитиэхпитин да сөп буоллаҕа, – диэтэ, – Чыычааҕым, ытаама эрэ, эн айманнаххына, миэхэ наһаа ыарахан буолар.

Ксенья аһыннаран, өссө сэтэрэн, уйа-хайа суох ытаата уонна ытыырын быыһыгар бокуойа суох сипсийдэ:

– Айбыппыт тоҕо миигин маннык хабырдык атаҕастаабыта буолла? Итинник ыарыылаах бэрт сэдэх, тыһыынчаҕа биир эмэ баар буолар дииллэр, онно мин түбэһэн хаалбыппын. Лотереяҕа массыына сүүйэр курдук, биир эмэ киһиэхэ тиксэр үчүгэй эбитэ буоллар, миэхэ түбэһэн да бэрт, оттон куһаҕантан Айбыт матарбат, ким хайа иннинэ мин тииһинэ охсубуппун… Хайа дьоллоохторго санаатылар да оҕо үөскүүрэ эбитэ буолла? Били эһигини кытта уопсайга ыаллыы олорбут Динаҕыт кылгас кэмҥэ билсибит уолуттан ыарахан буолан, онтон кыбыста ахан сылдьар, хайдах эмэ гынан улаата илигинэ түһэртэрэн кэбиспит киһи диир. Оттон биһиэхэ бу… Ким эрэ кыраабытын курдук…

– Чэ, кэбис, аньыыны саҥарыма, ама ким кыраатаҕай, – онтон Бэргэн эмискэ хонос гынан, кэргэнин өрө тардан, уу-хаар баспыт хараҕын утары көрдө, – Динаҥ хата ол оҕотун түһэртэрбэтин-хайаабатын, биһиги да ылан иитиэхпит, бэйи эрэ, оттон аҕата биллэр дуо?

– Биллэр, хоту дойдуттан сылдьар саха уола.

– Чэ, оччоҕо оонньуута суох дьүөгэҕин кытта кэпсэт, киниэхэ оҕо наадата суох буоллаҕына, биһиги ылыахпыт.

Ксенья кытархай сибэкки ойуулаах былатыагынан хараҕын соттуммахтаата уонна хаттаан ыйытта:

– Кырдьык дуо?

– Кырдьык буолумуна, үөрэхпитин бүтэрэн, атын сиргэ үлэлии барарбытыгар кыһыл оҕону көтөҕөн тиийиэхпит уонна бэйэбит оҕобут диэхпит, оччоҕо ким да бу иитиэх оҕо диэн уорбалыа суоҕа.

– Бэргэнчигим, арааһа, сөпкө эттиҥ ээ, – кыыс биллэ сэргэхсийдэ, ойон турда, – бэйи, оччоҕо сибилигин уопсайга баран, мин Динаны көрсө охсобун, бэркэ ыксыыр этэ, аны сарсыарда тураат, түһэртэрэ баран хаалыа, чэ, түргэнник аһыы охсуохха.

Кэмчи астаах остуолларыгар утарыта көрсөн олорон чэйдииллэригэр Бэргэн:

– Мин эйигин кытта уопсайга барсабын, – диэбитигэр кэргэнэ күллэ:

– Доҕоччуок, туох диэн эттэххиний? Ол биһиги, дьахталлар, кэпсэтиибитигэр эр киһи кыттара наадата суох уонна куттаныма, Сэргэлээх бу икки ардыгар аҕыйахта үктээн тиийиэм, наадабын быһаарсаат, төннүөм буоллаҕа, – дии-дии Ксенья урукумуонньугу талырҕатан сирэйин суунна, лаампа сырдыгар пуудараланан, бааталаах маҥан тарбахтара элэҥнэстилэр.

– Уопсайга тиийэн мин уолаттарбар олоруом, соҕотохтуу ыыппаппын, аны күлүгээттэргэ түбэһиэҥ.

– Чэ, баҕар, буоллун.

Иккиэн аһаан бүтэн, тиэтэйэ-сарайа таҥнан, туманынан бүрүллүбүт уулуссаҕа тахсан, хаамсан хоочугураһа турдулар. Сайсары күөлүгэр киирэн, тэпсиллибит элбэх ыллык ортотугар тумаҥҥа хайысхаларын сүтэрэ да сысталлар, уҥуор туораан тахсаннар, стадион олбуорун кыйа барбахтыылларын кытта туман быыһыттан Сэргэлээх таас дьиэлэрин уоттара тырымнаһа түстүлэр.

Түргэнник сылдьыах курдук санаабыттара да, хайа-хайалара бииргэ үөрэнэр оҕолорун ортолоругар киирэн, кэпсэтэн-ипсэтэн уһаатылар, дьиэҕэ-уокка наллаан көрсүбэтэхтэрэ да ырааттаҕа. Төннөллөрүгэр, таһырдьа тахсыбыттара, тымныы арыый сыһыйбыкка дылы, туман арыый дьэҥкэрэн, бэл үөһэ будулҕан быыһынан туолбут ый көстөр. Тымныы да, хойут да буолан, биир эмэ тиэтэйбит киһи күлүгүлдьүйэн ааһар уонна туох да баара биллибэт, арай ханна эрэ ыт үрэн ньаҕыйан иһэн ах барда.

– Хайа, Дина туох диэтэ? – Бэргэн тымныы салгыны эҕирийимээри, иллэҥ илиитинэн саал былаатын сирэйигэр өрө тарда-тарда ыйытта.

– Чэ, дьиэбитигэр тиийдэххэ сиһилии кэпсиэм, манна киһи кыайан саҥарбат, тыыным хаайатарар…

Ол иһин атахтарын эрчимнээхтик тэҥҥэ үктээн, хоннохторун анныттан тутуһан күөллэрин устун балачча өр хааман хаачырҕатан, син сыыры дабайдылар, кэмниэ-кэнэҕэс олбуордарын ааныгар кэлэн, хатаммыт кэлииккэни аһан, дьиэҕэ киирдилэр, ити тухары биир да тылы бырахсан кэпсэппэтилэр.

Ааннарын аһан иһирдьэ атыллыылларын кытта, сирэйдэригэр сылаас салгын ил гына охсулунна, электрическэй лаампа умайан күндээрэ түстэ.

– Дьэ маннык, – диэтэ Ксенья сонун устаат да: – Мин маҥнай Динаттан туруга хайдаҕын туоһуластым, кыыһым: «Оҕом улаатан хаалла быһыылаах, түһэрээри эмп иһэн көрөбүн да – билиммэт уонна эми сөбүлээбэккэ дуу – сүрэҕим-быарым эриллэр», – диир. Мин олох туһугар охсуһан муҥнанар оҕо эрэйдээҕи наһаа аһынным: «Дина, оҕоҕун түһэртэримэ, төрөө, биһиги эйигиттэн ылан иитиэхпит», – диэтим. Кыыһым наһаа соһуйда да, үөрдэ да быһыылаах, маҥнай ытамньыйда, ол курдук өр кэпсэттибит, кини оҕотун аҕатын – аанньа билбэт киһитин кытта быстах билсэн ааспыттарын, ол түмүгэр оҕо үөскээбитин, ону төрөттөҕүнэ, соҕотох бэйэтэ оҕо чэҥкээйилэнэн олорор кыаҕа суоҕун, өссө үөрэнэр уонна ыал буолар санаалааҕын эттэ. Чэ, онон сөбүлэстибит, арай ол эмп испитэ оҕо доруобуйатыгар охсубат ини.

– Оо, эрэйдээҕи, оҕо муҥнаах тыыннаах хаалар туһуттан төһө эрэ куттанан, олох туһугар охсуһан эрдэҕэ, киһи аһыныах…

– Акаарычаан, кини билигин тугу да билбэт быыкаайык үөскэх эрэ буоллаҕа.

– Син биир, тыыннаах дууһа диэн тыыннаах дууһа.