Миңнегәрәй абзый йортында яңгыраган моңлы җыр лирик геройның хәтерендә уелып калган, күңел дулкыннарын тибрәндергән. «…башкортның тиңсез бай, гүзәл, сихри җыр-моңнары минем каерылып өлгермәгән күңелемә гомерлеккә диярлек сеңеп калды булса кирәк…» – ди ул. Чыннан да, элгәреге еллардагы моңның көчен, тәэсирләрен хикәяләүче күп вакытлар узгач та оныта алмый. Казанда радиокомитетта эшли башлагач, аңа курай моңын Исмәгыйль абзыйның калай кураеннан ишетергә туры килә. Әмирхан күптән ишетелгән курай тавышын, моңын исенә төшерә. Исмәгыйль абзый белән булган әңгәмәдән соң ул кура курайны Татарстанда табып булмаганын аңлап ала. Әмирхан андый курайны Сакмар буендагы Куандык төбәгеннән барып таба.

Татар җыры, моңы турындагы фикерләр Ә. Еникидә бик еш яңгырый. Аеруча «Кем җырлады?», «Курай», «Җиз кыңгырау», «Матурлык» хикәяләрендә, «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестенда җыр-музыка культы бик көчле. Шуңа нигезләнеп, Ә. Еники көй, моң аша геройлары арасындагы эчке, яшерен бер мөнәсәбәтне ачып салу максатын куя дигән фикергә киләбез.

Татар әдәбияты классигы Ә. Еникинең музыка сәнгате белән кызыксынуы һәм аңа тартылуы гомер буена сузылган. Беренче нәүбәттә аның әтисе Нигъмәтҗан абзый җырга сәләтле кеше булган. «Ул матур гына җырлаган да, гармун да уйнаган, оста гына биегән дә… Атакайның нечкәрәк тавыш белән сузып кына җырлаганын читтән генә, тынымны да чыгармыйча, бик әсәрләнеп тыңлый торган идем. Тик, ни хикмәттер, атакайның бу җыр-музыка сәләте миңа бер дә күчмәгән – мин җырлый да белмәдем, берәр уен коралында уйнарга да өйрәнә алмадым», – дип яза Ә. Еники «Соңгы китап» повестенда. Хәтта унҗиде яшендә иҗат иткән өйрәнчек хикәясенең «Озын көй тыңлаганда» дип аталуы Әмирханда музыка, моң орлыкларының гаять иртә салынуы турында сөйли.

Ә. Еники хикәяләренең эстетик концепциясендә милли рух, милли моңга бай образларның күп булуы әдип шәхесенең киң эрудициясе, әхлакый эзләнүләренең дә нәтиҗәсе булып тора. Чыннан да, халык характерының һәм халык яшәешенең ерактан килүче әхлакый чыганакларын автор үзе үткән юлны, анда очраган кешеләрнең типик сыйфатларын гомумиләштерү һәм индивидуальләштерү аша ачып сала. Татар-башкорт халыкларында яшәп килгән изге йолалар, гореф-гадәтләр, традицияләрнең мәңгеләштерелгән символы итеп «Җиз кыңгырау» хикәясен иҗат итә. Хикәя авторның үткәнгә сәяхәтен хәтерләтә. Билгеле, хикәянең өске катламында татар туе ритуалы, этнографик картиналар, хозур табигать күренешләре, гаять кунакчыл кешеләр тасвирлана. Ләкин шулар белән бергә җиз кыңгырау моңы төп герой Әхтәм күңелендә ныграк сакланып калган. Шунысы кызыклы: хикәя башында ишетелгән җиз кыңгырау моңы Нигъмәтулла җыры белән кушылып китә һәм бөтен сәяхәт барышындагы моң тарихына әверелә. «Менә абзыкайның сузып җибәрүе белән үк, минем күземә мөлдерәп яшьләрем дә килде. Әллә нинди шунда, эчтәге бөтен нәрсәне бик төптән кузгата торган, бер үк вакытта бөтен җан иясен – адәмнәрне, кошларны, чәчәкләрне, бөҗәкләрне әрнеп кызганырга һәм өзелеп сөяргә мәҗбүр итә торган көй иде шул бу дәдәм көе! Һәм ул аны киң сулыш белән гаҗәп иркен, тирән, моңлы итеп җырлый белә иде. Җырлап бетергәч, тургайларны да үзенә кушылырга чакыргандай, тавышын тибрәтә-тибрәтә, дәртләнеп бер «үлү…лү..лүү» дип сузып җибәрә иде. Һәм тургайлар, чынлап та аңа кушылгандай, тын, якты кырлар өстендә тагы да талпыныбрак, исеребрәк сайрарга тотыналар иде кебек». Һичшиксез, монда җыр, моң образ ачуда катнаша, тормыш картинасы тудыруның бер өлеше булып тора. Әдип җир-моң культын шулкадәр югары дәрәҗәгә күтәрә, аны кешенең күңел халәте, эчке кичерешләре белән бәйләп, матурлык тудыру чарасына әверелдерә.

Ә. Еники җыр һәм кеше күңеле арасындагы мөнәсәбәтләрнең нечкәлекләрен оста тотып ала. Алда күрсәтеп үтелгән «Җиз кыңгырау» хикәясендә халыкның җырга мөнәсәбәтен автор халык психологиясен аңлауга ачкыч рәвешендә тәкъдим итә. Нигъмәтулла җырын тыңлаган мәҗлес кунакларының халәтен Ә. Еники болай тасвирлый: «Мәҗлес шундук тынып калды. Җыр һәркемнең йөрәген учлап алды. Кеше, мәрткә киткәндәй, сагышка, хыялга чумды. Кемгәдер яшьлеге кайтты, кемнеңдер күптән онытылган ярасы ачылды, әмма барысын да ниндидер бер искиткеч ләззәт-шашыну биләп алды.

Җыр бетүгә, табын, аз гына өнсез торганнан соң, дәррәү хәрәкәткә керде. Әллә шатлыктан, әллә исәрләнүдән тыела алмыйча, яман шауларга, көләргә тотындылар, кемдер, сүз таба алмыйча: «Эх-х, Нигъмәтулла-а!» – дип, өзгәләнеп кычкырып куйды…»

Чыннан да, татар-башкорт халыкларында җыр, моң- ның үзенчәлекле сыйфатларын Ә. Еники танылган җырчы Фәридә Кудашева иҗатын бәяләгәндә дә ачып бирә: «Билгеле ки, безнең татар халкы моң ярата. Сез аның көйләрен генә алып карагыз. Кыр чәчәгенә хуш ис күпме хас булса, безнең халык көйләренә дә моң шул- кадәр хас, табигый нәрсә. Димәк, татар кешесе җырдан иң элек моң көтә, моң ишетергә тели» («Хәтер төене»).

Әмирхан аганың әсәрләрендәге музыкаль яңгырашның нигезләре бик тирәндә, әдипнең күңел төпкелендә ята.Ә. Еники милли хисләрнең дәвам итәчәгенә өметләнеп яши. Ул геройларын да халык вәкилләре арасыннан сайлап ала. Шундый геройларның берсе – мәшһүр композитор Салих Сәйдәшев. Ә. Еникинең җитмешенче елларда иҗат ителгән «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестен татар музыкаль дөньясын сурәтләүнең бер үрнәге дип кабул итәргә кирәк. Билгеле, әсәр Салих Сәйдәшев тормышында ясалган беренче адымнарны күрсәтүгә генә багышлана. Әдипнең максаты – Салих Сәйдәшевнең композитор булып танылуында халык җырларының хәлиткеч ролен күрсәтү.

«Гөләндәм туташ хатирәсе» әсәрендәге музыкаль яңгырашка Энгель Нигъмәтуллин да игътибар иткән. «Гөләндәм туташ хатирәсе» – Еники иҗат юлында яңа табыш, –дип башлый сүзен әдәбият белгече, – мәсьәлә темада яки яңа тормыш материалы сайлап алуда гына түгел. Хикмәт баш герой карашларының симфоник-полифоник яңгырашында, дөньяны мул итеп, куәтле сурәтләр аша күрүендә. «Монда нинди фәлсәфә, дип сорарсыз. Моң дип әйтсәк, дөресрәк булмасмы? Әйе, моң бар, настроение бар, яхшы музыка бар», – дип дәвам итә Э. Нигъмәтуллин.

Әдип моң алиһәсе булган кешеләр образын гына тудырмый, фән дөньясын үстерүчеләргә дә игътибарын юнәлтә. Арада фән кешеләренең шәхси тормышын чагылдырган «Төнге тамчылар» әсәре аерылып тора. Хикәя калыбына кабат кайтып карасак, бөтенләй без уйламаган яклар ачыла. Әдипнең чорга бәясен, дөньяга карашларын чагылдырган әсәрдә чынбарлыкның яшереп бирелгән күренешләре белән очрашабыз.

Әгәр әсәргә салынган вакыйгалар белән әдипнең шәх-си тормышын тәңгәл куйсак, бик кызыклы гына күзәтүләр ясый алабыз. Аның шәхси биографиясенә күз салсак, 1930 ел-ларда Баку (Азәрбайҗан), Маргилан шәһәрләрендә яшәп алуы мәгълүм. Нәкъ репрессия елларына туры килгән мәгълүматның иҗатта чагылуына игътибар да итмибез. Югыйсә «Төнге тамчылар» хикәясендә сурәтләнгән вакыйгаларның фактик елларына күзәтү ясасак, бөтенләй башка картина күзаллана. Әсәр 1964 елда языла. Хикәядә Хәлилне үткәне һәм бүгенгесе белән бәйле вакыйгалар, аеруча аның яшьлеге һәм фән юлыннан үсеп, зур галим булып танылуы турында сүз бара кебек. Шул урында автор, укучысын кызыксындыру максаты белән, каһарманының шәхси тормышын да сурәтли башлый. Көтмәгәндә Ленинградтан кунакка кайткан Хәлилнең беренче мәхәббәте Ләйлә геройның уйларын чуалтып җибәрә. Яшьлек, эчкерсезлек янында Ә. Еникидә һәрвакыт мәкер бирелә. Монда да Хәлилнең язмышын үзгәрткән комсомол кыз Мәрвәр килеп керә.

«Мәрвәр белән бергә аның егерме биш ел гомере узып та китте… Мәрвәр күптән инде бик тырыш, бик уңган хозяйкага әверелде, кызыл кисеп, активист булып йөрүләре әллә кайчан бетте. Ләкин сизгер уяулыгы нәкъ элеккечә калды.» Хәлилнең дә тормышы башка яктан ачыла: «Чын хисләрен гомере буе яшереп тотарга өйрәнгән гадәте Хәлилгә бу юлы да бик нык ярдәм итте – ул һаман җитди-йомык кыяфәтен бик оста саклаучы, олы, таза гәүдәсен текә тотып, ашыкмыйча гына йөрүче шул ук профессор Ишмаев булып кала бирде». Яшеренеп яшәү канына сеңгән Ишмаев образы Ә. Еникинең дә яшерен тормышын ачу мөмкинлеге тудыра. Мәрвәр белән Хәлилнең гаилә тормышы чирек гасыр булса, ә Ләйлә белән танышып, мавыгып китүенә 27 ел. Әсәр язылган датадан бу елларны алып ташласак, 1937 нче ел чыга. Шул рәвешле, Ә. Еники ил өчен хәвефле булган, кулга алулар, нахакка төрмәгә ябулар башланган чорны, ул вакытка булган мөнәсәбәтен яшереп торырга мәҗбүр булган. Әмма әдип куркып яшәгән дип тә булмый. Ул «Чәнечке-ле хикәяләр» җыентыгына кергән сатирик хикәяләрендә, «Саз чәчәге», «Рәшә» повестьларында совет властеның сәясәтен тәнкыйть тә итә.

Тәнкыйть объекты итеп әдип Совет хөкүмәтенә гадел хезмәт итүче Шакир Мостафинны сайлый. Ул Чирмешәндә райком секретаре булып эшләгән вакытта, аның биш ел бергә гомер иткән хатыны Мәрьям һәм өч яшьлек кызы авариягә очрап һәлак була. Кайгысын уртаклашып, җи-тәкчелек аны Камышлыга райкомның икенче секретаре итеп күчерә. Авыр кайгысы саклык кассасында эшләүче Наҗияне очраткач җиңеләя. Аның «Районара йомырка базасы» директоры Идият Байгузинның бердәнбер кызы булуын ачыклый, тормыш-көнкүрешен өйрәнеп, тәкъдим ясап, Наҗиягә өйләнә. Кадерле кияү булып кунакка йөри. Аерым йорт сатып алып, шунда тора башлыйлар.

«Мостафин бу гаҗәеп чәчәкләрне күреп ихтыярсыз сокланды.

– Нинди тере, матур чәчәкләр! – диде ул, беренче кат телгә килеп. Райком секретареның кәефен ачык белә алмыйча, шуңа пошынып һәм нидән сүз башларга белмичә шүрләбрәк барган председатель шунда ук ашыгып сорады:

– Кайсы чәчәкләрне әйтәсез, Мостафин абый?

– Әнә теге уйсулыкта үсеп утырган сары чәчәкләрне әйтәм.

– Ә-ә, аларны… Әйе шул, матурлар…

– Ничек атала ул чәчәкләр?

– Бездә аларны «ут чәчәк» дип атыйлар.

– «Ут чәчәк?» Исеме дә үзенә бик туры килә икән. Чыннан да, уттай янып торалар бит.

– Ансы шулай, – диде председатель, бик үк килешеп бетмәгәндәй. Ләкин бер төсенә карап кына «ут чәчәк» дип йөртмиләр аны…

– Ә тагын нәрсәсе өчен алай дип йөриләр соң?

– Бик зәһәр булганы өчен… Менә син аны тотып иснәсәң – төчкертә ул, капсаң – авызны уттай яндыра, ышкысаң – тәнне боза. Так што, алама нәрсә, шуңа күрә мал да ашамый аны».

Ә. Еники «ут чәчәге» детален әсәрнең ахырында гына кертә. Шакир Мостафинның күзен кызыктырган, бөтен игътибарын, күңелен тартып алган деталь автор тарафыннан абстрактлыктан конкретлыкка, чынбарлыкка әйләнеп кайту өчен кулланыла. «Ут чәчәге», «сазлык» детальләрен конкретлаштыруны автор укучыга тапшыра, чөнки Шакир Мостафин кияү булып кергән йорт нәкъ шул детальләрнең тормыштагы чагылышы икән.

Ә. Еникинең хикәяләү стиленә хас булган бер үзенчәлекне билгеләп үтү кирәк: фикерен ул, өске һәм аскы «агымга» салып, укучыга җиткерә. Ул, «Саз чәчәге» повестен иҗат иткәндә, ике агымны уңышлы файдалана. Язучы позициясен билгеләп, әдәбият галиме Нур Гыйззәтуллин: «Ул Байгузиннарны сурәтләү принципларында да күренә, – дип ассызыклый. – Бу хәл исә әсәрнең тормышчанлыгын да, аның реалистик көчен һәм актуальлеген дә яхшы раслый. Язучының аларны фаш итүендә гаҗәп нәрсәләр юк шикелле, ләкин әсәрне уку дәвамында фаш итүнең сатирик көче ачыклана бара»¹.

Ә. Еникинең сатирик образы – Шакир Мостафинның әбисе – Майпәрвәз ханым. Аның карашлары, позициясе гаиләдә ныгып өлгергән. Беренче нәүбәттә ул ире Идиятне кулга төшерүдә үк үзенең тормыш принцибын эшкә җигә. «Майпәрвәз ханым еш кына: – Ирне көлдергән дә хатын, бөлдергән дә хатын, – дип әйтергә ярата торган иде».

Гаилә тормышын үз кулына алган Майпәрвәз кызына да ир белән яшәүнең серләрен аңлата. «Беренче кичтән үк ирне үзеңә ефәк җепләр белән бәйли белергә кирәк, –ди иде ул, пышылдап кына. – …Син аңа назлы да бул, киреләнә дә бел, сыланып та торма, салкын да булма. Син аңа буйсын, әмма үз теләгәнеңне эшләтә дә бел. Аны тыңла, үз сүзеңне үткәр. Син аңа мәхәббәттә юмарт булсаң, ул синең күңелеңне табуда юмарт булыр. Киен, ясан, бизән, чибәр бул, чиста бул, пөхтә бул, шул чакта син иреңә гел тансык булып торырсың, куркыбрак та торсын. Менә шунда инде син аны кечкенә кулларыңа йомарлап алырсың. Песи кебек мырлап кына йөрер ул синең тирәңдә, җаның ни теләсә, шуны табып китерер».

Повестьта кулланылган чагыштырулар аша, бер яктан, Мостафин өчен Наҗиянең көтелмәгән яңа яклары ачылса, укучы өчен, бу көтелмәгәнлек «ефәк җепләрнең» тәэсире итеп кабул ителә. Майпәрвәз биргән киңәшләрнең һәрберсе дә Наҗия тарафыннан гаять оста тотып алынып тормышка ашырыла. Автор Шакир Мостафинның уйларын, кичерешләрен эзлекле рәвештә бирә барып, укучыга аның психологиясен оста гына ачып бирүгә ирешә.

Ә. Еники, Шакирның эчке уйларын ачу өчен, үткәне һәм бүгенгесе арасында әдәби янәшәлек алымын куллана. Беренче хатыны Мәрьям «тигез-сабыр холыклы, анык акыллы хатын иде һәм ире аптырауга төшкән минутларда аңа нәкъ кирәген әйтеп бирә торган иде». Тагын бер хатирәсендә Шакир аның башка сыйфатларына игътибар итә: «Әйе, барысыннан да элек, Мәрьям аңа дус иде шул, сердәшче, якын киңәшче иде. «Ир» дип табынып торды ул аңа, хатын булып кына ярарга тырышмады. Тыныч, тыйнак, әмма тирән ярату белән яратты ул аны». Ә Наҗия – Мостафин өчен бөтенләй икенче: «Беткәнче үзенеке генә булган яшь хатынның кайнар дәрте аны тарта кебек, әмма шул ук вакытта бу торган саен туемсызлана барган дәрт аны куркыта һәм чиркандыра шикелле… Аңа гына сыенып, аны гына назлап тора торган чәчәктәй нәфис Наҗиясе белән ул кешеләр алдында горур һәм бәхетле булыр кебек, әмма шул ук вакытта берни белми, берни уйламый торган җилбәзәк хатын белән адәм көлкесенә калыр һәм тирән бәхетсезлеккә төшәр шикелле…»

Икенче чагыштыру Майпәрвәз белән беренче хатыны Мәрьямнең әнисе арасында үткәрелә. Мәрьямнең әнисе Мостафин күңелендә оялчан, әдәпле, тыйнак, эшчән булып сакланып калган: «Яулыгының кырыйларын күзләренә үк тартып куйган кечкенә битле әби алдына гына карап утыра, аз-азлап кына ашын каба, җавап биргәндә, әледән-әле учы белән авызын сөрткәләп ала. Җавабы да аның күбрәк «ярый», «шөкер», «әйе», «юк әле» кебек беркатлы гына сүзләр була». «Ә менә бу, акшарлы битенә елмаю каткан «әби»… Мостафинның оекбашына йомшак итеп ямау салучы түгел инде. Пылау белән сыйлар, җимеш суы белән сыйлар, ике сүзнең берендә «Шөкер!» дип дәшәр, әмма әрсез-хәйләкәр карашыннан «Менә без сиңа нинди кызыбызны бирдек, кадеребезне бел!» дигән горур кисәтү сизелеп торыр».

Әлеге әдәби параллельләрдә Шакир Мостафинның эчке көрәше тасвирлана. Йомшак характерлы Шакирны тиң күреп яшәгән Мәрьям, аның итагатьле анасы янында «бәхетне ирдән көткән» Наҗия һәм «министр әбисе булырлык» Майпәрвәзләр Шакирны «үз кубызларына биетеп», сазлыгына төшереп батыралар. Әсәр ахырында Мостафинның килеп туган каршылыкларны хәл итәргә сәләтсез герой икәнлеге ачыклана. Автор Мостафинның ихтыяр көчен сындырган сәбәпләрне поэтик-абруйлы детальләр аша аңлатып бирә. Ул – «ут чәчәге» һәм «сазлык». «Саз чәчәге»ндәге сатирик алымнар «Рәшә» повестенда дәвам итә.

Ә. Еникинең «Рәшә» повесте 1960 елларга – «Хрущёв җепшеклеге» чоры әдәбиятына карый. Шуңа күрә булса кирәк, ул башка әдипләр күреп бетермәгән якларны ачып сала. Ике вариантта язылган әсәрне әдипкә кат-кат эшләргә туры килә.

Ә. Еники чорга хас заман героен төп герой Зөфәр образы аша ача. Аның эш-гамәлләре эчке дөньясындагы яшерен уйларыннан, алдына куйган максатыннан аерылып тора: «Ул – реалист, аныңча, баш исән булу гына чын бәхет түгел әле. Исән калган баш ничек яшәр –менә хикмәт нәрсәдә. Ә ул моның серен белә иде: бәхет – үзең теләгәнчә яшәү, бәхет – матди һәм рухи бәйсезлек ул!» Әлбәттә, әсәрдә күтәрелгән бәхет проблемасы һәр образ очрагында индивидуаль чишелә. Әлеге проблемага бәйле рәвештә персонажларны ике капма-каршы төркемгә бүлеп карарга мөмкин. Беренчесе: Зөфәр Сабитовның эчке кичерешләрен, уйларын, чын ниятләрен белмәгән сурәттә дә төп чыганакны материаль байлыкта һәм акчада дип исәпләүче Зөфәрнең абыйсы Зариф, «әйттем-бетте» Хәмит, маклер Гайсә Курамшин, Зөфәрнең каенатасы. Икенче төркем: рухи яктан бай, шуннан бәхет табып яшәүче Рәшидә, Сәкинә, Таибә абыстай, Хөршид. Әдәби тәнкыйтьтә, Зөфәр Сабитов образын бәяләгәндә, матди байлык, шәхси тормыш кысаларында гына өйрәнү еш күзәтелә. Әмма Сабитов үзе яшәгән иҗтимагый таләпләрдән, хезмәттәшләреннән, эш мохитеннән дә аерылып китмәгән. Әмма әсәрдә аның эш процессын яктырткан бер генә эпизод та юк. Шулай булуга да карамастан, Зөфәрне хезмәт урынына яшерен җепләр бәйләп тора. Шуңа күрә дә, аны бәяләү өчен, «Зөфәрсез ул сыңар кулсыз!», «тәҗрибәле работник» кебек гыйбарәләр кулланыла.

Зөфәрнең нинди юллар белән максатына ирешәчәге билгеләп куелган: «…агым уңаена агарга… заманга аркылы килүдән сакланырга… һәрвакыт уяу, тыйнак, мыштым булырга кирәк». Аның шушы сыйфатларын тулырак һәм киңрәк ачарга мөмкинлек биргән урын – гаилә. Әнисе Таибә абыстай – Зөфәрнең бердәнбер ышанычлы таянычы кебек, ләкин ана кеше улының мөнәсәбәтен йорт сатып алу вакыйгасында ачык күрә. Йорт Таибә абыстай исеменә языла. Әмма йортка барып урнашканчы ук, Зөфәр аннан васыятьнамәгә кул куюны таләп итә. Моның өчен әнисе Зөфәргә эченнән генә рәнҗи. Ә. Еники иҗатында изге буларак сурәтләнә торган ана образы «Рәшә» повестенда Зөфәр кулындагы «җанлы корал»га әверелә.

Зөфәрнең сеңлесе Хөршидәгә килсәк, бөтенләй икенче мәсьәлә: ул яшь килеш читлеккә бикләнгән җәнлекне хәтерләтә. Яшьлеге, тәҗрибәсезлеге нәтиҗәсендә моны аңлап җитмәгән Хөршидәне абыйсының күрше кызы Люсяга булган мөнәсәбәте хәйран калдыра. Ул абыйсы Зөфәрнең ниндидер «бөркәнчек» ябынып яшәвен ачык «күрә», шуның өчен аның әйләнә-тирәдәге барлык җан иясеннән, тереклектән куркуын өнәп бетерми.

Зөфәрнең сугыштан исән-сау әйләнеп кайткан абыйсы Зариф гаиләсен дә, әнисен дә, энесен дә сөендерә. Зариф, Зөфәр белән алган йорты, киләчәк планнары турында фикер алышу вакытында ике ир туган, уртак фикергә килеп, яңа йортка бергә күченергә уйлыйлар. Бу уйларын Зариф хатыны Сәкинә боза – ул үз гаиләсе белән аерым яшәргә теләвен белдерә. Сәкинә характерының тәвәккәллеге, кискенлеге алдында Зөфәр көчсезләнеп кала.