4

Кунычларны Әсмадан ярым-йорты эшләнгән көе алып чыгарга туры килде. Газизә апа аларны, кешегә биреп-нитеп тормый, үзе эшләп бетерергә булды. Ул бу арада кәләпүш эшеннән дә бушап тора, аннан соң кешегә түләргә тиеш акча, ни дисәң дә, кесәдә кала бит…

Кич утыру шактый озакка сузылды. Бүген өстәл савыт-сабадан бушатылган, өстенә күн җәеп кисә торган калын такта куелган, такта өстендә төрле төстә сәхтиян өелеп тора. Менә Вәли абзый күн төргәген, алып, өстәлгә актарып җибәрде. Төргәк кызыл, яшел, күк, ал һәм ак төсләр белән җемелдәп китте. Вәли абзый, сортларынамы, күләмнәренәме карап, аларны өем-өем итеп аера, аерган берсен бармаклары белән аркылыга-буйга үлчәп ала, үзе авыз эченнән әкрен генә көйли иде:

 
Күк күгәрчен ояда шул, дөньяда-а-а,
Оялары пыяла шул, вай дөнья-а-а…
 

Аннан соң ул әзер кәгазь өлгеләрне күн өстенә мөмкин кадәр тыгызрак урнаштырырга тырышып тезеп чыкты. Кайрый-кайрый очлаеп калган коточкыч үткен пычагының йөзен өлгеләр читеннән күнгә батырып, кисеп алып китте ул һәм, көч бирер өчен, кулы өстенә ияге белән ятты.

Пычак яфраклы һәм чәчәкле бизәкләр өлгесе буйлап төрле борылышлар ясый, бер урында, уңга һәм сулга борылгалап, телләр ясап китә, аннан, кыйгачлап, кире әйләнә. Вәли абзыйның ияге дә нәкъ шул ук хәрәкәтләрне кабатлый бит… Бу вакыт ул көйләвеннән туктый, аның йөзе намаз укыган чагындагы сыман җитдиләнә, ияге үзенең борылышлары белән әйтерсең дөньяны әйләндерә һәм андагы эшләргә үзенчә, үзе теләгән юнәлешне бирә иде.

Габдулла юрган астыннан аның ияге йөрешен күзәтеп ятты-ятты да оеп йоклап китте. Төшендә ул Әптелбәрне күрде. Әптелбәр, аның күзләренә текәлеп караган хәлдә: «Син беләсеңме, минем әни үлде бит! – ди, аннан, яңадан шуны ук кабатлап – Үлде бит минем әни!» – ди, тагын һәм тагын кабатлый, үзе еламый, тик аның тавышы Габдулланың колагында әллә ничек әрнүле яңгырый…

Габдулла нык кына көрсенеп уянып китте.

Газизә апа аның янына килеп җитте.

– Чү, чү, улым, бисмиллаңны укы тизрәк, сул ягыңа төкер, – диде ул.

Вәли абзый да, борчылып, урыныннан торды.

– Әллә авырый башладымы бала? – дип, ул Габдулла янына килде һәм аның башын тотып карады.

Газизә апа ирен битәрләп алды:

– Үзең, үзең!.. Тәрбиясен үз җилкәңә күтәреп алып кайткансың икән, борчыла белергә кирәк… Синең көн-төн базар, көн-төн талчок… Бала белән рәтләп сөйләшкәнең дә юк… Кайчаннан бирле, читек тегеп бирәм, дип вәгъдәлисең… Ятимнең күңеле сынык… Без тапмый аның күңелен, Нигъмәтҗан белән Әсма кереп тапсынмыни?..

– Шул инде, кире беткере, эш дип күзебез чыга безнең, – диде Вәли абзый, гаепле генә чигәсен кашып… – Әйбер дә бар… тегеп бирим әле, Алла боерса! Яшел савырлы итеп… Кунычына менә шундый колаклар каеп… Табанына, примир әйтик, нәстәяшши болгар олтаны салып… биек үкчә куеп, мин сиңәйтим… әфисәрләр итеге шикелле «гөрс, гөрс!» итеп торсын… Әйе… ыммыммм…

Габдулланың сөйләшәсе килеп китте. Ул, Вәли абзыйдан нәрсәдер сорарга теләп, авызын да ачты, әмма шулвакыт ишек шакыдылар…

Вәли абзыйга, чыгып, ишек ачарга туры килде.

5

– Утыгызны күреп кердек, Вәли абзый. Мәшәкатьләп йөрибез… – диде, ишектән керә-керә, Сәхип солдат. – Мин үзем генә түгел, кунагым белән, әйдә, Григорий Иваныч! Безнең бистәдә бердәнбер башмачных дел мастер Вәли абзый Хөснетдинов менә шушы инде…

Габдулла, юрганын кайтарып, Сәхип белән кергән кешегә әйләнеп карады… Шул үзе… теге чиркәү суккан көнне Сәхип абзый белән кайткан кара күзлекле, ак картузлы… Ни сөйли ул? Көндез керергә вакыты юк… Итегенең артын тегеп аласы… Көз кереп килә… Көзен бу тирә баткакка әйләнә бит… кирәк… Вәли абзыйның эше тыгыз булса, ул үзе дә булдыра… тик аның коралы-мазары юк… Ничек болай, татарча һәйбәт сөйлиме? Иске бистәдә татар урамында туып, татар балалары белән уйнап үскән… Атасы хәлле кеше түгел, улын көч-хәл белән генә укыткан…

Үзе бик кызык. Сиңа әйтә торган сүзен башка кешегә карап, тегеңә әйтә торган сүзне сиңа карап сөйли.

Биш минут та узмады, ул инде верстак янында итеген төзәтеп утыра иде. Сүз шәһәр хәлләренә күчте. Григорий Иванович байларны мактарга тотынды:

– Сабитовларга тегәсез икән… бик шәп кеше… әйләндерә белә эшне… Иске фирма, солидный фирма… Лондонда, Парижда выставкаларда катнашкан… Алтын, көмеш медальләре генә әллә нихәтле… Татар сәүдәсе заграницага чыга башлады бит хәзер. Оренбурның Хөсәен бай Истанбулга гына унсигез мең пот куй мае чыгарды үткән ел… Быел Германия белән Франциягә үзе чыгып киткән, дип сөйлиләр.

– Куй мае урынынамы? – диде Сәхип солдат һәм көлеп җибәрде. – Шутник син, Григорий Иванович!

– Юк, юк, чынлап әйтәм, – диде Григорий Иванович, мөмкин кадәр җитди булырга тырышып, – балаларына, махсус укытучылар чакыртып, коммерция һәм Европа телләре укыта, имеш, дип ишетәбез…

Вәли абзый Григорий Ивановичның мөселманнарны мактавын кинәнеп тыңлый.

– Әлхәмделилла, бик һиммәтле байларыбыз бар…

Григорий дәвам итте:

– Ә Мөхәммәтҗан Галиев?.. Чикаго выставкасына бара бит… Чикаго бит ул!.. Уен эшмени? Ә сез ишеттегезме, Сәгыйтьҗан Сәгыйтов узган атнаны Думада, ачларга ярдәм итәргә кирәк, дип, речь белән чыккан? Столичный газеталарда яздылар үзен…

– Дипломат! Зур дипломат! Баш бар, – диде Сәхип, мыегын бөтергәләп.

– Шуннан соң үзенә икенче көнне суд була… Сәгыйтовка… Күптән үзенең пыяла заводында эшләүче мастеровойлар биргән була моны судка…

– Йә, йә, – дип кызыксынды Сәхип.

– Ягъни безнең һиммәтле баебыз эшчеләргә акча урынына складында күгәреп яткан чәй белән бозылган он бирә… Үтми торган товар монда бик шома гына шул юл белән үтеп китәр, дип уйлый. Инде судта, свидетельләр тегене кыса башлагач, имеш, юк, мин аны жалуния итеп түгел, ачларга бер ярдәм булмасмы, дип тараттым, ди…

– Ха-ха-ха! «Ачларга ярдәм» дигәне шул икән! – дип кычкырып көлде Сәхип.

Григорий Иванович байларны мактап дигәндәй башлаган сүзен бөтенләй тискәре нәтиҗә белән бетерде… Сәхип мыегын бөтерә-бөтерә көлә, Вәли абзый ни әйтергә белми аптырап утыра иде…

– Булмас, дошман сүзедер ул, кем, Гөргери туган? Югыйсә бик һиммәтле, бик диндар кеше бит үзе…

– Әйе, әйе, биш вакыт намазын калдырмый, Петербурда мәчет салдыру эшен башлап йөри… Ну бит күгәргән он белән чәй – факт. Яшереп булмый.

– Әт-дөнья куласа диген, значит, бае да, суды да безне капчык эченә яшереп кала алмаган, төртеп чыккан теге… Югыйсә бит әнә Крестовниковта машина каешына эләгеп кулын өздергән мастеровойның прошениесе буенча шушы суд управляющийны аклап чыгарды. Ә теге рядовой солдатны кыйнап үтергән полковник Тхоржевский соң? Акларга көченнән килмәгәч, прокурор эшне падишага җибәргән иде бит. Падиша шуңа ярлыкау җибәргән, ди. Менә безнең туры һәм гадел суд нинди! Сәгыйтов та взятка биргәндер әле, югыйсә җиңел генә котылмас иде, шайтан алгыры!

Григорий Вәли абзыйга әйтәсе сүзен Сәхипкә карап әйтте:

– Менә ничек байыйлар! Төнозын менә болай ут яндырып, бөкре чыгарып утыру белән баеп була дисезмени сез?

– Шулай инде, Гөргери туган, – диде, авыр гына көрсенеп, Вәли абзый, – бәхеткә карый. Бәхетең булмаса, эшләү түгел, җаның чыкса да, шул эт талаган ярлы син…

– «Бәхет юк» дигән сүз дөрес түгел, бар ул, Вәли абзый, – диде Григорий, бу юлы Газизә апага карап, – аны тутый кош итеп алтын читлеккә бикләп куйганнар. Бәхетне, мин әйтәм. – Бу сүзне ишетеп, Габдулла урыныннан ук торып утырды. – Ә читлек Сәгыйтов, Сабитов дигән байлар кулында. Безгә бәхетне алар шуннан процентлап кына биреп торалар. Ачтан үлмәслек кенә. Сәдака итеп. Анда да көенә килсәң генә…

– Менә шул-шул, – диде Сәхип солдат, мыекларын бөтерә-бөтерә, – көйләрен табарга тырышабыз без аларның. Алар аның саен өскә менәләр.

– Көенә килми булмый, Гөргери туган, – диде Вәли абзый. – Кемнең кәсепсез каласы, төрмәгә кереп утырасы килә?

Вәли абзый, түземсезләнеп һәм әңгәмәне өзәргә теләп, урыныннан ук торды. Тегеләр дә кузгалды.

Чыгар алдыннан Григорий трубкасына тәмәке тутыра-тутыра сөйләп алды:

– Булган, ди, җиде баҗа, Вәли абзый! Һәрберсенең бабай кеше алдында яхшы күренәсе, аның көен табасы килә икән. Кайтып киләләр, ди, болар бервакыт бабайдан кунактан. Килеп чыкты, ди, бүре, бәреп екты, ди, кияүнең берсен. Калганнары һәрберсе үзалдына: ярый әле миңа ябышмады, әйдә, ашый бирсен, дип кызу-кызу китә бирде, ди. Бүре, берсе белән эшне бетереп, икенчесенә, аннан өченчесенә ябышты, ди. Һәрберсе, әйдә, миңа дисә, һәммәсен ашап бетерсен, үзем генә калырмын да бабай алдында үзем генә хөрмәтле булырмын, дип уйлады, ди. Шулай итеп, бүре һәммәсен ашап бетерде, ди…

Григорий чыгып киткәч тә, әле шактый вакыт аның сүзләре бүлмә тынлыгында яңгырап торган төсле тоелды. Җиде баҗа хикәясен ишеткән Габдулланың күзеннән бөтенләй йокы качты. Нинди кызык, ә?

Вәли абзыйның гына ни өчендер эшкә кулы бармады.

– Урынны җәй, булмаса, анасы, – диде ул Газизә апага.

Утны сүндергәч, Вәли абзый мендәре өстендә бераз дәшми ятты-ятты да әйтеп куйды:

– Бик дөрес сүзләр сөйли. Мондый сүзләр өчен хәзер баштан сыйпамыйлар. Судиннар^[15] сүзен сөйли бу. Кереп йөрмәве хәерлерәк булыр, мин әйтәм. Сәхипкә читләтебрәк әйтергә кирәк.

«Дөрес сүзләр сөйли… Алайса, ни өчен аның кереп йөрмәве хәерле?» – дип уйлана Габдулла. Аны кочаклап яткан әнисе инде күптән йоклый. Сәкенең теге башында Вәли абзый, нигәдер ыңгырашып, бер ягыннан икенче ягына әйләнә… Йокысызлык белән интегә, ахры, карт… Аннан бераз тынгандай була һәм әллә уяу, әллә йокы аралаш мыгырдана: «Әйе… ыммыммм…» Стенага ябыштырган кәгазь астында тараканнар кыштырдый. Кайда өй чикерткәсе «черрек, черрек!» итеп куя. Еракта эт улый. Шуңа кушылган сыман, җил ухылдап куя, һәм яңгыр үзенең тамчыларын ачу белән тәрәзәгә китереп бәрә…

6

Покраудан соң бер ай чамасы һава бер туңдырып, бер эретеп торды-торды да, кинәт суыклар башланды… Аннан соң, бик күп булып, кар төште һәм ул ятып калды. Яңа бистә баткаклыгында җәфа чиккән кешеләрнең, каты җиргә аяк басу белән, күңелләре күтәрелеп китте. Урамда хәрәкәт башланды. «Барабыз» чылар, чана җигеп, Кече Сембер урамы буйлап Казан ягына «Менә без кайчан алдырабыз!» дигән сыман пыжлатып уздылар. Шәһәргә, көрәк күтәреп, кар көрәүчеләр, билбавына балта кыстырып, утын яручылар китте. Бистәнең олысы-кечесе «кышкы кәсеп» белән әвәрә булды…

Ике ай чамасы өйдә утырып зарыккан Габдулла урамга чыкты. Анда урамны һәм бер-берсен сагынышкан балалар инде кар бәрешәләр, егышып бер-берсенең колакларын кар белән уалар, аунашалар иде.

Аннушка белән Фатиха каяндыр кечкенә утын чанасы өстерәп чыктылар. Шуңа сыйган хәтле төялешеп, балалар Кече Сембер урамыннан күлгә таба тау шуа башладылар. Яңа бистәнең җәйге һәм көзге авыр һавасын алыштырган таза суык, балаларның каннарын уйнатып, дәртләрен канатландырып җибәрде.

– Апуш, Апуш, син нәрсә карап торасың, кил тизрәк!

Габдулла авыз ачып сүз әйтергә өлгермәде, Аннушка аны, җилтерәтеп алып, чанага күтәреп салды. Чана кузгалып китте, үрәчә астыннан күтәрелгән ап-ак кар тузаны күзгә, колакларга тулды, йөрәк кысылды… Каршыга менеп килүче малайлар чананы башыннан эләктереп борып җибәрделәр, чанадагылар кар өстенә чәчелделәр… Чыр-чу!

«Әптелбәр нигә чыкмый икән?» – дип уйлады Габдулла, аның беренче кар шатлыгын дусты белән тизрәк бүлешәсе килде.

Шулвакыт Фатиха:

– Карагыз әле, карагыз! – дип кычкырды.

Бар да ул күрсәткән якка карадылар. Олылар сәләмәсен башыннан ук бөркәнгән ниндидер яланаяклы малай, капкадан чыгып, чана шуучыларга нәрсәдер кычкыра, көлә, үзе биегән төсле аякларын алмаш-тилмәш күтәреп сикергәли иде. Бу – Әптелбәр, шулай иптәшләре белән беренче кар шатлыгын бүлешә, үзенең кыргый сикеренүләре белән бу кышта аның да хакы барлыгын аңлатырга тырыша иде.

Ләкин ул күп сикерә алмады, балаларга телен чыгарып күрсәтте дә, борылып, капкага кереп югалды…

Габдулла аларга кергән чакта, Әптелбәр мич башында, каба агачына атланып, кулларын, аякларын тырпайткан, күзләрен йомган хәлдә: «Юл бирегез!» – дип кычкыра һәм таудан чанада төшеп килгән кыяфәт күрсәтеп утыра иде.

Габдулла аңардан:

– Син ник тау шуарга чыкмыйсың? – дип сорады.

– Мин шуам, – диде Әптелбәр, тагын аяк-кулларын алга сузып һәм күзләрен йомып, – кит, таптыйм үзеңне!

– Бу чана түгел, – диде Габдулла.

– Ә ул сезнең чанагыздан шәбрәк шуа, – диде Әптелбәр, – ул таудан «выжт» итеп кенә кала… вәт!

– Ә нигә шумыйсың?

– Ә минем бишмәт белән ката юк…

– Кайда?

– Бишмәтне әни Нәсимәгә кигезде… Алар икәүләп казна ашы алып кайтырга киттеләр…

– Нигә?

– Нигә булсын, казна ул бай бит, тиле! Ач кешеләр шунда табак күтәреп киләләр дә тары өйрәсе салдырып алып китәләр. Кайсы көнне җитми кала… Шуңа күрә әни белән Нәсимә бүген иртүк торып киттеләр. Мине алып бармакчылар иде, аягыма булмады. Әти кайткач, без анда дүртәүләп барабыз да бер казан өйрә алып кайтабыз. Аннан соң аны бик озак утырып ашыйбыз. Аннан мин туям. Юк, иң элек мин үзем туям, күзем туймый. Аннан соң күзем дә туя, үзем дә туям…

«Кара, нинди кызык сөйли», – дип уйлады Габдулла һәм иптәшен гаҗәпләнеп, авызын ача төшеп тыңлады.

– Аннан соң минем токмач ашыйсы килүем дә бетә… Әни миңа: «Токмач пешереп бирәм, ашыймсың?» – ди. Мин әйтәм: «Юк, минем ашыйсым килми», – дим… Һи! Токмачны бит! Аны мин берүзем бер казан ашап бетерә алам… Беләсеңме син, патша гел токмач кына ашап тора бит. Аңа иртән торса да токмач, көндез дә токмач, кич тә токмач, теләсә, ул төнлә, йокысыннан уянып, үзенә токмач сорап ала…

Сүзенең шул җирендә тукталып, ул өрлеккә үрелде һәм нәрсәнедер, куптарып алып, авызына капты:

– Нәрсә ул? – дип сорады Габдулла.

– Сагыз. Ашыйсым килсә, мин сагыз чәйним дә түзеп торам…

Әптелбәр моны мактаныбрак әйтте. Габдулла хәтта моны Әптелбәрнең бик күп егетлекләреннән берсе итеп тапты…

7

Икенче көнне Габдулла өйдә берүзе генә калды. Әтисе базарга чыгып киткән, әнисе Габдуллага өйдә утырырга кушып, үзе каядыр күршеләргә йомыш белән чыккан иде.

Аулак өйдән файдаланып, Габдулланың ни булса да эшлисе килде. Әмма нишләргә?

Ул әтисенең эш өстәле янына килде. Югары шүрлектә әтисе аның өчен калыпка тартып куйган читек башы тора. Әтисе инде аны теге вакыттан ук, Григорий белән Сәхип солдат кергәннең икенче көнендә үк тартып куйган иде. Тагы онытты, күрәсең, әлеге «кире беткере» кеше эше!.. Менә хәзер шуны алып, әти белән әни кайтканчы эшләп бетереп куйсаң! Исләре дә китәр иде! Ә аны эшләп бетерү нәрсә? Без белән тишәсе дә, җеп очын тыгып, выжт-выжт тартып чыгарасы!..

Габдулла верстак өстенә менеп басты һәм шүрлеккә үрелде. Юк, болай гына буй җитәрлек түгел икән.

Габдулла верстактан төште һәм уйланып торды. Ни эшләргә соң? Аның күзе сәхтияннарга текәлде… Тукта… Ул, әтисе шикелле, хәзер ияге белән «дөньяны әйләндерә» ала бит!..

Ул шунда ук әлеге үткер пычакны алып килде дә берничә бөтен сәхтиянны аслы-өсле салып, өстенә пычакны кадады һәм кулына, нәкъ әтисе шикелле, ияге белән ятты.

Ләкин эш нигәдер әтисенеке шикелле шома бармады, йә күн җыерылды, йә пычак төртелде. Габдулла аптырап бетте, аның маңгаена тир бөрчекләре чыкты.