8

Бу вакыйга Габдулланы Әптелбәргә тагын да ныграк бәйләде. Бүген Габдулла, дустының беренче чакыруы белән үк, кыстатусыз-нисез аларга керде.

Бүлмәгә килеп керү белән, ул аптырап калды.

Нигъмәтҗан абзый кебек галәмәт көчле кешенең баз кебек караңгы, дымлы һәм тар гына өйдә яшәве Габдуллага бик сәер күренде.

Дөрес, бүлмәнең җир идәне пөхтә итеп себерелгән, ике тәрәзә арасына кәгазьдән киселгән челтәр ябыштырылган. Өстәл өстендәге калай самавыр агартылган. Тәрәзә төбендә, яфраксыз гына булса да, кечкенә яра гөле^[10] тырпаеп утыра. Ләкин болар берсе дә бүлмәнең шыксызлыгын җуя алмый, киресенчә, стеналарның дымлы караңгылыгын, кыйшаеп торган кечкенә тәрәзәләрнең моңсулыгын гына арттыралар.

Үз өендә тәрәзәдән кешеләрнең башларын гына күрергә өйрәнгән Габдулла өчен Әптелбәрләрнең тәрәзәсе, чыннан да, сәер. Аннан урамнан үтүчеләрнең аяклары гына күренә һәм көн буе моннан кешеләр түгел, итекләр, кәвешләр, чабаталар, ботинкалар гына уза…

– Безнең тәрәзә алдыннан үтүчеләрнең башлары да күренә, – дип, үзе дә сизмәстән мактаныбрак куйды Габдулла.

Әптелбәр кычкырып көлде:

– Нигә кирәк миңа аларның башлары?.. Мин аларны аякларыннан да таныйм, – диде ул. – Ә син танымыйсың… Менә бу кыйшык кәвеш үтеп китте, кем ул, беләсеңме? Ни, шуны да белми. Бу бит безнең күрше брахмистр Шиап. Ә менә бу, итек башы өстерәп, кем китте? Теге калыплар буйый торган Ванька… Аның атасы эчеп, Кабанга батып үлде бит… Ә минем әти эчми… Әни аңа эчмәскә куша, ул тыңлый. Минем әни байларга күп итеп каеш каеп илтә. Ул аннан Нәсимә белән миңа бәлеш катылары алып кайта… Әй тәмле!.. Ә безнең Нәсимә беркөн сөт өстенә бармагын тыккан. Шуннан әни әй төшерде үзенә!..

Әптелбәр, сәке ягына карап, кемнәндер көлә башлады. Шунда гына Габдулла сәке өстендә бизәге уңып беткән иске күк күлмәктән тезләре өстенә ияге белән таянып, боларга моңсу гына карап утырган зур күзле, ябык кына кызны күреп алды.

– Бер дә төшермәде. Ә син әни шүрлеккә җыеп киткән борчак күмәчен урлап ашадың, – дип карулашты кечкенә Нәсимә. Шуның артыннан ук ул абыйсына телен чыгарып күрсәтте һәм күрше малае алдында гарьсенеп еларга тотынды.

Әптелбәр аны үртәп алып китте:

– Елак, елкы колак! Елак, елкы колак!

Шулвакыт аналары Әсма җиңги кайтып керде. Ул кечкенә гәүдәле, күк күзле, арык кына хатын иде.

Йорттагы кайберәүләр «теге чирләшкә хатын» дип кенә телгә алалар иде үзен…

– Тагын чыр-чу килеп беттегезме, җан көекләре! Чыгып китәр хәл юк инде миңа, үзәгемә үттегез инде сез минем, кадалып та бетмисез шунда, – дип әрнеде Әсма җиңги һәм йодрыгы белән балаларын дөмбәсләп алды. Аннан сәкегә утырды да кулы белән күкрәген тотып йөткерергә тотынды… Йөткереп туктагач, куллары белән тезләренә таянган килеш, хәл алыпмы, уйланыпмы утырды. Аннан балаларына борылып карады. Тегеләр икесе ике почмакта «лышык-лышык» елап торалар, шулай да бу аларга ара-тирә бер-берсен, тел чыгарып, үчекләп алырга комачауламый иде. Әсма җиңги аларның икесен дә үз янына тартып китерде һәм, икесен ике кулы белән кочаклап, елый-елый сөяргә тотынды:

– Бигрәк бәхетсез булдыгыз шул, балаларым, бигрәк бәхетсез булдыгыз… Элекке сәламәтлегем булса, мин сезне ал да гөл итеп кенә тотар идем дә бит. Нишләтәсең аны… дөньясы, каһәренә юлыккыры, дөньясы әшәке… Йә, сөртегез күзләрегезне, җитте, менә хәзер самавыр куеп җибәрербез, байбикә дүрт шакмак шикәр төреп бирде, Алланың рәхмәте төшсен!..

Габдулла монда үзен артык хис итте һәм ишеккә юнәлде. Шунда гына Әсма җиңги, Габдулланы күреп:

– Кунак та бар икән, күрми торам, кая чыгып барасың, кунак егет, утыр әле, – дип, урыныннан торды.

Бу вакыт Габдулла чыгып, ишекне ябып өлгергән иде инде… Ләкин бу ярлылык, чыр-чулы тормыш, «чирләшкә хатын» – берсе дә Габдулланың Нигъмәтҗан абзыйга карата күңелендә сакланган соклану һәм хөрмәт тойгысына кимчелек китерә алмады. Хәтта ул икенче көнне, Әптелбәрне күрү белән, үзе үк:

– Әйдә, синең әтиеңне карарга барабыз, – дигән тәкъдим ясады.

Алар тагын заводка киттеләр.

9

Бу юлы аларны завод йортына кертмәделәр. Бөтен өйалды сарык йоны белән түшәлгән, алты-җиде карчык аларны таратып, тигезләп йөриләр, берничәсе бер читтә йонны, сорты-сорты белән булырга кирәк, аерып утыра иде. Шуңа күрә балаларга бүген койма ярыгы белән генә канәгатьләнергә туры килде.

Габдулла бик тырышып Нигъмәтҗан абзыйны күрергә теләсә дә күрә алмады. Җебегән тиреләрне, озын-озын колгаларга асып, кешеләр бер йорттан икенчесенә ташыйлар, кайберләре складтан акбур тутырылган чиләкләр күтәреп алып килә, ләкин алар арасында Нигъмәт абзый юк та юк…

Балалар күзләре талганчы ярыктан карап тордылар һәм, кызыклы әйбер күренмәгәч, кузгалышып, китәргә үк җыендылар. Ләкин шунда кинәт почмак йортның ишеге ачылып китте, аннан төтенме, пармы бөркелеп чыкты, нәрсәдер бик нык «чыжж!» итеп куйды, кешеләр кычкырыштылар… Габдулла яңадан ярыкка ябырылды. Әптелбәр бөтенләй койма башына ук менеп китте. Ул ара булмады, ишектән ут капкан сәләмә пиджагы белән Нигъмәт абзый йөгереп чыкты. Ул пиджагын тиз генә салып ыргытты да, сугышырга әзерләнгән кебек, кызыл күлмәгенең җиңен тиз генә сызганып, яңадан ишеккә йөгереп кереп китте. Аның артыннан тагын берничә эшче йөгереп керде.

Аннан соң тавышлар да, чыжылдау да тынды. Зур бер аждаһаны үтереп тынычланган кыяфәт белән Нигъмәт абзый, аның артыннан башкалар килеп чыктылар.

Шулвакыт хуҗа өенең баскычы шыгырдап китте. Аннан «кәрлә» йөгереп төште дә, кабаланып, әлеге ишеккә кереп югалды… Әүвәл аның «мә, ә, ә, ә!» дигән ачы тавышы ишетелде. Бераздан ул йөгереп чыкты да:

– Нимәт! Нимәт! Кая Нимәт? – дип кычкырды. Бик нык ачуланган, ахры, аның борыннары шәмәхәләнгән, күзләре ут чәчә иде.

Нигъмәтҗан, пешкән бармагын кара чүпрәк белән урап бәйли-бәйли, аның алдына килеп басты да гаепле кеше сыман елмаеп аңлатты:

– Әз генә өлгермәдем, Садыйк абзый. Өлгергән булсам, ут-күз чыгасы юк иде…

Эшчеләр куәтләделәр:

– Әйе, әйе, маладис, Нигъмәтҗан… Ул, кереп, утның өстенә капланмаса, бензин мичкәсен саклап калып булмый иде…

«Кәрлә», кулларын бутап, нәрсәдер кычкырырга тотынды, аннан кинәт очынып китте һәм, үрелеп, үзеннән бер ярым өлеш биек Нигъмәтҗанның яңагына сукты. Буе җитмәү сәбәпле, аңа, суккан чакта, аяк очында бик нык күтәрелеп куярга туры килде.

Габдулланың тыны кысылды.

Менә, менә хәзер нәрсәдер була. Нигъмәтҗан абзыйның ачуы килә дә, ул бу «кәрлә»не, күтәреп, һавага чөеп җибәрә, «кәрлә» болытлар эченә кереп күздән югала… Йә ул әнә теге олы кисмәкне күтәреп ала да эчендәге акбур измәсе-ние белән «кәрлә»нең башына каплый, давыл куба, җир тетрәп китә, кешеләр аякларыннан егылалар…

Ләкин, гаҗәпкә каршы, боларның берсе дә булмады. Нигъмәтҗан абзый «кәрлә» алдында тик кенә басып торуында дәвам итте. Тегесе тагын кычкырынды-кычкырынды да, куллары белән янап:

– Матри син! – диде һәм кире өенә кереп китте.

Габдулла ул көнне бик озак бу вакыйгадан айный алмый йөрде. Урынына яткач та, ул: «Юк, әле Нигъмәтҗан абзыйның ачуы килеп өлгермәде. Менә аның бервакыт ачуы килеп җитәр дә, ул бөтен дөньяны дер селкетә башлар», – дип уйлады.

Төн дә үтте, икенче көн дә, өченче көн дә узып китте, әмма бернинди җир селкенү булмады һәм «кәрлә»нең болытлар эчендә очып йөрүе күренмәде.

Аннан соң вакыйгалар бөтенләй икенче төрлегә әйләнеп китте.

10

1891 елның 13 августында Казан Суд палатасы отставной рядовой Ибрай солдат Батыршинның эшен карады. Эш Суд палатасы өчен артык дәрәҗәдә вак, шуның белән бергә бик гыйбрәтле иде. Суд белән солдат арасында шундый сөйләшү булып алды:

– Хезмәттән кайчан кайттыгыз?

– Былтыр, ноябрьдә…

– Кая кайттыгыз?

– Өемә. Югары Ашытка. Мәңгәр волосы…

– Шәһәргә ни өчен килдегез?

– Торырга рәт бетте… Шәһәргә килүчеләр бер мин генә түгел… Безнең якта ачлык халыкны волысы-волысы белән кузгатты. Сатарлык әйбере булганнар, бераз акча ясап, ераграк та киттеләр. Кавказга, Донбасска… Ә безнең пашпорт алырлык та акчабыз булмады шул. Кая барасың?

– Шәһәрдә нишләп йөрдегез?

– Эш эзләп… Монда миңа кадәр килеп өлгергән агай-эне күп икән. Эш табып булмады.

– Шуннан урларга карар иттегез?

– Нишлисең? Ачтан үлеп булмый бит…

– Соң, ул баудан алып киткән сәләмә кофтага егерме тиен дә бирмәсләр иде бит.

– Мин аны сатарга дип урламадым…

– Алайса, нигә урладыгыз?

– Төрмәгә утыртмаслармы, дип…

– Нигә алай сезнең төрмәдә утырасыгыз килде?

– Ачтан үлеп булмый бит…

Суд Батыршинны акларга мәҗбүр булды. Батыршин судның карары белән риза булмады.

Мондый хәлләр тора-бара күмәк төс ала башлады. Шәһәр ач һәм ярым ялангач суык аяклар, ятимнәр, саилчеләр, караклар белән тулды. Урамнарда полиция ташландык балалар тапты. Ачларның берсе Печән базарында, тукларга протест йөзеннән, Гобәйдуллиннар кибете алдына өелгән он капчыкларына пычак белән һөҗүм итте һәм, үзен килеп тотканчы бик күп капчыкны кискәләп, урамны он белән тутырды. Аннан юлчыларны талаулар, кибет һәм складларга төшүләр күбәйде. Төрмәләр уголовный җинаятьчеләр белән тулды. Шәһәр идарәсе, җинаятьләр күбәюне фәкать авыллардан эш эзләп агылган крестьяннарга сылтап, су юлы пристаньнарында каты карантин оештырды, пароход һәм көймәләр белән килгән крестьяннарны, пристаньга төшермәстән, кире кайтарып җибәрү чараларын күрде. Крестьяннар исә, шәһәргә үтәр өчен, Казан пристанена кадәр үк туктап, урманнар һәм кырлар аша җәяү килделәр, барыбер шәһәргә үтеп керделәр…

* * *

Тирече Садыйкның складын августның 30 ына каршы – төнлә белән бастылар. Башы авыр тимер белән ярылган Нигъмәтҗанны иртән склад янында һушсыз хәлендә таптылар һәм, арбага салып, шәһәр больницасына озаттылар. Аны анда Сәхип солдат килеп алып китте. Ул, аны арбага күтәреп салганда, һаман сөйләнде:

– Әйттем мин, ябышып ятма шулхәтле Садыйк бай складына, кит көчеңә лаек берәр зуррак хезмәткә. Кадереңне белә төшәрләр. Акчалы да булырсың… Пәһлеван бит, мин сиңайтим, Сәетбаттал Газыйныкы кебек көче бар… циркка кереп көрәшим дисә, билләһи газыйм, теге француз батыры Эмиль Фоссны әйләндереп сала бит. Юк! Әт-дөнья куласа шул…

Склад басучылар, берәүләр әйтүенчә, җиде, икенче сүзләргә караганда, унике кеше булган, кайберәүләр бу санны хәтта кырыкка җиткереп тә сөйлиләр иде, һәрхәлдә, Нигъмәткә бер генә кеше һөҗүм итмәгән. Аңа бергә-бер каршы чыгарга кемнең дә йөрәге җитмәс иде, әлбәттә… Ләкин эшнең кызыгы шунда ки: Нигъмәтҗан егылуын егылган, ә складны талатмаган; кешеләр, уянып, аңа ярдәмгә килеп җиткәнче, ул, хуҗасының малын үз малы кебек саклап, талаучыларга күкрәге белән каршы торган!..

Дүртенче бүлек

1

4 сентябрь көнне Казанда иртәдән бирле бертуктаусыз чиркәү кактылар… Талгын гына сугылган калын чаңнарның тавышы ике бистә арасындагы сазлык томаны аша чайкалып, дулкын-дулкын булып килгән шикелле тоела һәм бик сагышлы булып ишетелә иде. Башта моңа әһәмият бирмәгән Яңа бистә халкы тора-бара, сәерсенеп, Казан ягына караштыра башлады:

– Нәрсә бу, бер-бер хәл булдымы әллә?

– Әллә тагын төрек белән сугыш башландымы, Ходаем?

– Авызыңнан җил алсын, Камәрбану, улларыбызны үстереп җиткердек дигәндә генә, Алла сакласын!..

– Үткән сугышның кайгысы әле баштан чыгып беткәне юк… Шул каһәр суккан сугыш аркасында тол калып, менә ундүрт ел инде җәфа чигәм… Юк, болай булыр идеммени мин?.. Ап-ак чәчле карчыкка әйләндем ләбаса…

– Ул кемнең исендә түгел?.. Ирләребезне, улларыбызны озаттык… Сугыш хаҗәтләренә дип күпме акча җыеп бирдек. Бәхетле кешеләрнең якыннары кайтып килде, безгә бары кара хәсрәт кенә кайтты…

– Безнеке бит шуннан агач аяк белән калды. Башта, ичмасам, аз булса да пенсиясе бар иде, аны да томаладылар…

Бистәнең шәһәргә чыга торган Кече Сембер урамы буйлап тезелеп киткән бер катлы агач өйләр чаң тавышына колак салган кебек оеп утыралар… Алар, ниндидер тирән серле әкият тыңлаган төсле, кайбере кыйшая биреп, кайбере алгарак авышып, кайбере артка ташланып утыра… Аларның эчләрендә көндәлек тормыш сорауларыннан туган сагыш сөреме, көн саен бертөсле булып кабатлана торган зарыктыргыч тормыш, һаман бертөрле чүңкәеп утырган комган, әле чыгарып ташланмаган бәрәңге һәм суган кабыклары, чебен, таракан. Менә шунда ят та тор, ят та тор, нужа чик, башыңа ниндидер бер бәла килеп төшәр төсле каранып, сагалап, хафаланып йөр, шулай итеп картай, томса гына үткән яшьлегеңне сагын һәм илле-илле биштән дә артык яши алмый үлеп кит…

– Падиша үлгәндә дә шулай кактылар бит, кем, кодагый! Фәйзерахманны тапкан елым иде… Фәйзерахманга инде хәзер ун яшь тула. Әләксәндер патшаны кемнәрдер аткан хәбәре чыкты… Көн-төн чиркәү суктылар…

Кинәт күңелләрдә ниндидер бер билгесез өмет кабынып куя. Падишага үчлектән түгел, бәлки, ул үлсә, дөньялар алышынмас микән, яхшыга таба бер-бер үзгәреш булмас микән дип өметләнә халык.

Ләкин бу өмет, тиз генә кабынган кебек, шунда ук сүнеп тә куя. Моңа кемнеңдер икеләнеп әйткән сүзе җитә кала:

– Син алай дисең, нәни апа, өченче елмы, кайчан падишаның тимер юл бозылган җирдә исән калуына да чаң суктылар бит.

Әйе, Газизә апа белеп әйтте. Падишалар үлгәндә дә чаң суктылар, үлемнән калганда да чаң суктылар… Тик тормыш үзгәрмәде, һаман үзенең җелекләрне суыра торган бертөрле төссез агымы белән ага бирде…

Габдулла аларны тыңлый, ул күп нәрсәне төшенми, ләкин серле сүзләр аның кечкенә күңеленә нигәдер эрегән кургаш булып тама… Чиркәү чаңы аны бер шомландыра, бер, үзенең дулкыннарына күтәреп, әллә кая алып китә, моңландыра, куркыта…

Шәһәрдән иң элек, кәләвәләрен сатып бетереп, агач аяк Хәйри кайтып керде.

– Нәрсә булган? Нигә чаң сугалар?

– Әй лә, бер бай үлгән шунда… Щитинкинмы, Ушаковмы?..

– Нәрсәдән үлгән?

– Ачлыктан түгел, канишно…

Тыңлаучылар көлешеп куйдылар һәм сугыш чыкмавына иркенләп тын алдылар.

Төгәл һәм җентекле хәбәрне кичкә табарак Сәхип солдат алып кайтты.