Явыз Иван Казанны алып, ханлыгын җимергәннән соң башланган бүтән диндәге һәм мәҗүси халыкларны христиан диненә кертү сәясәте эзлекле рәвештә дәвам итте. Священниклар, поплар, монахлар даими рәвештә алып барган бу чукындыру эше, әллә ни зур булмаса да, барыбер үзенең нәтиҗәләрен дә бирә торды, әлбәттә. Шул чор эчендә Казан епархиясендә урыс динен кабул иткән башка диндәге иноверецлар саны егерме меңгә җиткән иде.
Башка диндәге халыкларны христиан диненә тарту ни өчен кирәк соң? Чөнки бу эш патшалар тарафыннан да, православие диненең югары даирәләре тарафыннан да баштан ук Русия дәүләтчелеген ныгыту чарасы дип кабул ителде һәм шуңа күрә гомум дәүләти эш булып саналды. Янәсе, күпмилләтле һәм күп динле Русиядә бер генә – христиан дине генә булырга тиеш! Дөрес, Пётр I патшалык иткән заманнарга инде, бик күп санлы булмасалар да, христианлаштыру сәясәтенә бик авыр бирелә торган татар-мөселманнар арасында да чукындырылган авылларда яшәүче керәшеннәр барлыкка килгән иде.
Ләкин төрле диндәге халыкларны христианлаштыру эше хакимият һәм чиркәү уйлаганча шома гына бармады, бу юлда һәрдаим төрле каршылыклар очрап торды: һәр халык үз динен, үз милләтен саф килеш сакларга тырышты, чөнки алар, христиан диненә күчкәннән соң, үз диннәрен югалтып кына калмыйча, тора-бара милләт буларак та урыслар арасында эреп югалуларын яхшы аңлыйлар иде. Шуңа күрә христиан динендә булмаган башка халыкларны чукындыру эше бик акрын темплар белән барды, һәм мондый адым патшаларны да, православие дине эшләре, шул исәптән башка халыклар арасында христианлыкны тарату белән шөгыльләнүче Патриарх идарәсе хезмәткәрләрен дә канәгатьләндерә алмады. Моны истә тотып, тәхеткә утырган һәр урыс патшасы әледән-әле бу мәсьәләгә әйләнеп кайта, бу изге эш турында һаман саен искәртеп, чукындыру эшен җанландыруга юнәлтелгән указлар чыгара торды.
Патша Пётр I дә 1713 елда бу мәсьәләгә кагылышлы указ чыгарды. Аның буенча мөселман-татарлар арасында күренекле урын тоткан, укымышлылыклары белән аерылып торган морза-кенәзләр ярты ел эчендә мәҗбүри рәвештә христиан динен кабул итәргә һәм чукынулары белән моны ныгытып, раслап куярга тиеш булдылар. Бөек Пётр бу өлкәдә эшне кайдан башларга кирәклеген бик яхшы чамалады. Аның уенча, татар халкының күренекле кешеләре урыс динен кабул итә икән, алар артыннан башкалар, ягъни гади халык та иярергә тиеш. Патша указы исә, – әлбәттә, бернинди сүзсез үтәлергә тиешле закон! Шулай итеп, морзалар, шушы указга буйсынып, ирексез рәвештә христиан динен кабул итәргә мәҗбүр булдылар, чөнки алар ирекле рәвештә чукынмасалар, шушы указ нигезендә, аларның милке дәүләт тарафыннан тартып алынырга тиеш иде. Ә кемнең үз байлыгыннан шулай ансат кына колак кагып, чабата киеп йөрисе килсен? Морзалар чукынырга мәҗбүр булдылар, һәм, вакытлар үтү белән, алар токымы-буыныннан урыс дәүләте файдасына куйган хезмәтләре, батырлыклары белән исемнәре Русиядә генә түгел, башка дәүләтләргә дә билгеле булган зур талант ияләре үсеп чыкты. Дөрес, алар үзләренең әби-бабалары мөселман-татарлар булуын хәтерләми иде инде…
1719 елда Санкт-Петербург флоты священнигы хезмәтеннән азат ителеп, Казан епархиясенә җибәрелгән Алексий Раевский, хәтта зур дәрәҗәдәге дин әһелләрен дә гаҗәпләндереп, монда патша Пётр I үзе кул куйган указ белән кайтып керде. Әлегә хәтта югары дини руханилар да лаек булмаган, моңарчы күрелмәгән вакыйга иде бу! Әлбәттә, ул моны үзе дә көтмәгән иде…
Әңгәмәләре ахырында епископ Афанасийның «үтенечеңне караганнан соң хәбәр итәрбез» дигән сүзләреннән соң – кайчан булыр бу дип көтеп йөргән көннәренең берсендә – патшаның секретаре Макар Алексеев җибәргән офицер аның кулына Пётр I катына чакырылуы турында рәсми кәгазь китереп тоттырды. Аны укып чыккач, атакайның хәтта күз аллары караңгыланып, башы әйләнеп китте, ул тәмам коелып төште: Афанасий атакайның чакыруын көтеп йөри иде, ә монда…
Ул, бераздан исенә килеп, тиз генә җыенды да, киңәш-табыш итәргә дип, Афанасий атакай янына китте.
– Авырыйсыңмы әллә, священник? – дип каршы алды аны епископ. – Төсләрең киткән…
– Китәр дә, атакай! – диде Раевский, аңа чакыру кәгазен сузып. – Монда йөрәк өянәге дә тотарга мөмкин. Нигә чакыра икән, атакай?
– Бер дә каушама, бер дә курыкма! Эш менә нәрсәдә… Мин синең белән әңгәмәбез турында Экзарх Стефан атакайга сөйләгәндә, анда Псков епискобы Феофан Прокопович та утыра иде. Ә аңа патшабыз киләчәктә, реформа ясап, булачак «Духовная коллегия» Духовный Регламентын, ягъни уставын төзүне тапшырган булган. Безнең әңгәмәнең эчтәлеге Феофан атакайны да бик кызыксындырды, һәм ул бу турыда патшага да җиткерәчәген әйтте. Феофан атакай – дини реформалар буенча патшаның уң кулы. Аның әйтүенчә, сине Казанга күчерү турында указ да әзерләнеп куелган инде. Менә шул сине патшага чакыруның сәбәбе. Куркырлык берни дә юк.
Ниһаять, патша каршына кереп басар көн дә килеп җитте. Раевский билгеләнгән вакытка аның кабул итү бүлмәсенә узып, үзенең кем икәнлеген әйтүгә үк, секретаре М. Алексеев патша бүлмәсенә кереп чыкты да бөтен тәне калтыраган атакайны кабинетка кертеп тә җибәрде. Ул кергәндә, олпат гәүдәсен бераз ия төшеп, тәрәзәдән урамга карап торган патша Пётр I кисәк кенә борылды да:
– Раевский? – дип сорады һәм, аршинлы адымнары белән аның янына килеп, көрәктәй зур кулын күрешергә сузды: – Исәнме-саумы, священник?
– Аллага шөкер, патша галиҗәнаплары! Сезгә саулык-сәламәтлек телим!
– Рәхмәт, рәхмәт. Синең турыда миңа, бик сәләтле миссионер, дип әйттеләр, теләгеңне дә җиткерделәр: шул миссионерлык эше хакына флоттан китәргә телисең икән. Ярый, мин хуплыйм. Хәзер бу турыда мин кул куйган указ да алырсың. Тик кара аны, священник, әгәр дә минем ышанычны аклый алмасаң, утта яндыртам! Ишеттеңме?
– Ишеттем, патша галиҗәнаплары.
– Аңладыңмы?
– Аңладым, патша галиҗәнаплары.
– Алайса, бар, бу изге эшеңдә уңышлар телим.
Патша, кырт борылып, саубуллашып та тормыйча, зур адымнары белән кабинеты түренә таба атлады. Раевский чыгып китте. Кабул итү бүлмәсендә секретаре аңа Пётр патша кул куйган указны тапшырды.
Шулай итеп, священник моңарчы күрелмәгән дәрәҗәле указны аның белән озак кына әңгәмә корган һәм аннан соң бу сөйләшүләренең эчтәлеген Экзарх Стефанның үзенә дә җиткергән Афанасий атакайның һәм шулвакытта аның кабинетында булган Прокоповичның турыдан-туры булышлыгы белән алды. Беренче карашка бик гади күренгән, йөзе белән карчыганы хәтерләткән, чынында исә күңеленнән христиан диненә бөтен җаны-тәне белән бирелгән, башка диндәгеләрне христианлаштыру мәсьәләсендә башында һәм күңелендә бик яхшы идея һәм фикерләр йөрткән, алай гына да түгел, инде бу өлкәдә зур эшләр башкарырга да өлгергән озын, ябык гәүдәле бу священник Афанасий атакайга бик ошады. «Менә безгә шундый миссионерлар кирәк!» – диде ул Экзарх Стефан Рязанский (Яворский) һәм Феофан Прокоповичка, Раевский белән әңгәмәсе турында сөйләп биргәннән соң.
Ул указ буенча, аңа басурман динендәге кешеләрне христиан диненә өндәү һәм теләгәннәрне чукындыру, аларга христиан дине кануннарын өйрәтү өстенә, элек чукындырылганнар белән идарә итү, дини тормышларын күзәтеп тору эше дә йөкләнелгән иде.
Алексий Раевский кайтуының икенче көнендә үк Казан епархиясе җитәкчесе архиерей[4] Тихон янына килде. Күрештеләр, ул, Тихон атакайның соравы буенча, үзе турында бик тәфсилләп, кемдер әйтмешли, энәсеннән җебенә хәтле сөйләп бирде. Аннары кая, нинди эшкә билгеләнүе турында кызыксынды.
Священник нигәдер архиепископ Тихон атакайга ошап бетмәде бугай, сүз эш мәсьәләсенә күчкәч, ул шактый озакка тынып калды.
– Белмим шул, нинди эш тәкъдим итәргә соң сиңа?.. – диде ул аннары, телгә килеп һәм кулы белән озын сакалын сыпырып. – Бу тирәдәге чиркәүләрдә дә буш урыннар юк…
– Бәлки, епархиянең үзендә табылыр? – Священник үзенең төссез күзләре белән архиепископның йөзенә текәлде. – Миңа, атакай, күбрәк вакытны миссионерлык белән шөгыльләнергә ирек бирә торган эш кирәк…
Епархия җитәкчесе бу кадәресен көтмәгән иде. «Кара син аның сөмсезлеген! – дип уйлап алды ул, моңа тагын бер мәртәбә инанырга теләгәндәй, каршында утырган Раевскийга күз ташлап. – Санкт-Петербургта хезмәт иткәч, үзен әллә кем дип саный бугай…»
– Без, христиан диненә хезмәт итүчеләр, бу эш белән барыбыз да шөгыльләнәбез, – диде Тихон. – Бу – барыбызның да изге бурычы.
– Нәкъ шулай, атакай! Нәкъ шулай, бик дөрес әйтәсең, – дип җанланып китте священник. Һәм, эшне озакка сузмас өчен, үзе алып кайткан указ турында хәтерләтеп алуны нәкъ менә шушы мизгелдә бик вакытлы вә урынлы дип санады. – Миңа патша кул куеп биргән указда да нәкъ менә шул турыда әйтелә, атакай. – Ул, ашыкмыйча гына, кулын кесәсенә тыкты да аннан бик яхшы итеп төрелгән указны тартып чыгарды. – Менә укып кара, атакай!
– Нәрсә бу? Нинди указ ул?!
– Укы, атакай, укы! Анда барысы да язылган…
Архиепископ Тихон үзенә сузылган кәгазьне теләр-теләмәс кенә кулына алды да укый башлады. Аны укыган саен, аның йөзе караңгылана барды. «Карале син аны, ә! Карап торырга юк кына бәндә шикелле, хәтта озак еллар монастырь һавасын сулап ябыгып беткән монах дип белерсең. Ә үзе патша тикле патша кул куйган исемле указ алуга ирешкән!» – дип уйлап алды ул эченнән, ни өчендер ачуы килеп. Хәер, ачуы килүенең сәбәбе дә ачык: әле моңарчы аның янына мондый җитди кәгазь белән килгән кеше юк иде. Ләкин ул ачуын күрсәтүнең үз файдасына түгеллеген дә яхшы аңлады. «Алла сакласын, аның монда нинди максат белән җибәрелгәнен кем белгән? – дигән уй йөгереп узды аның башыннан. – Бәлки, шымчылык итәргәдер? Сак булырга кирәк».
– Епархиянең үзендә, дисең, алайса? Барын бар бездә бер урын… – диде архиепископ, бераз уйланып торганнан соң һәм өстәп куярга ашыкты: – Әгәр риза булсаң…
– Мин динебез юлындагы теләсә нинди эшкә дә риза, атакай.
– Ярар, ул чагында епархиянең казначее булып эшләрсең.
– Мин риза, атакай.
Бу җавап архиепископны канәгатьләндерде, һәм ул күңеленнән генә сөенеп тә куйды. «Әгәр дә мәгәр акча яратуы, кулга чиста булмавы сизелә-нитә калса, аңа бернинди указ да булышмаячак! – дип уйлады ул. – Ул чагында, киресенчә, бу указы аңа урыныннан коры калу гына түгел, каты җәза бирергә дә нигез булыр. Патша үзенең ышанычын җиргә салып таптаган бәндәләрне ничек җәзаларга икәнен яхшы белә! Моның да дар агачында чайкалуы яисә утта кыздырылуы бик мөмкин…»
Раевскийга яңа эше белән танышып, аның рәтенә төшенергә бер атна вакыт та җитте. Алай гына да түгел, ул элеккеге казначейның исәп-хисап кәгазьләрен бик үк тиешенчә алып бармаганлыгына да игътибар итте. Тик бу турыда ул архиепископка бер сүз дә әйтмәде, чөнки әләк йөртә торган гадәте юк иде. Аның эшкә бик тиз төшенүе хакында Тихон атакайга башкалар җиткерде.
Тагын бер атна үткәннән соң, хәзер дини дәрәҗәсе буенча иеромонах булган Алексий Раевский атакай янына үзе керде.
– Мин эшне кабул итеп алдым, атакай, инде синең рөхсәтең белән берәр авылга миссионерлык эше белән чыгып керер идем. Сиңа епархиядәге хәлләр таныш, кайсы тирәдән башларга киңәш итәрсең икән? – диде ул, хәл-әхвәл сорашканнан соң.
– Ә яңа эшең белән ныклап таныштыңмы соң?
Тихон атакай аның яңа эшенә бик тиз төшенүе турында белә иде инде, чөнки аңа аның турында: «Гаҗәеп зирәк күренә бу петербурглы!» – дигәннәр иде. Монда яңа казначей Алексийга бик тиз генә «Петербурглы» дигән кушамат та ябыштырып куйдылар.
– Таныштым, атакай. Анда бернинди авырлык та күрмим. Анлык кына белемем бар.
– Монысы яхшы. Эшеңне намус белән башкарырсың дип ышанам, иеромонах, – диде архиепископ. – Динебезне тарату эшенә керешергә әзер булуың да шатландыра. Мин сиңа бу изге эшне моннан утыз чакрым чамасы ераклыктагы Ярсуар авылыннан башларга тәкъдим итәм. Күптәннән чукындырылган керәшеннәр авылы ул, тик анда яшәүче дүрт гаилә, балалары белән егерме дүрт кеше, үзләренең мөселман диненнән безнең православие диненә күчәргә һаман аяк терәп каршы тора. Менә шуларны да үзебезнең якка аударсак, бу авыл тулысы белән христианлыкта булачак дигән сүз. Әйе, тулысы белән! Берочтан анда чиркәү салу мәсьәләсендә дә үз фикерләреңне җиткерерсең. Ул авыл әллә ни зур түгел, чиркәү-фәлән кирәк булырмы икән анда?
– Аңлашылды, атакай.
– Ярсуарга күрше Кәтиринкә авылы побы Тимофей атакай белән бар, башта шунда сугыл! Ул шул тирә халкын яхшы белә. Бу авылда үземнең дә булганым бар. Безнең дингә күчәргә теләмәгән гаиләләр алтау иде анда, тик, шөкер, былтыр шуларның икесе тавышсыз-тынсыз гына – төнлә, йорт-җирләрен калдырып! – каядыр китеп барганнар. Чиләбе өязенә үк диделәр бугай. Янәсе, анда урыс диненә керергә өндәп аптыратмыйлар. Беркатлы халык: кайда гына яшәсәләр дә, тора-бара барыбер безнең дингә керергә мәҗбүр булачакларын белергә дә, аңларга да теләмиләр! Кайдан килгән үҗәтлектер инде бу, һич тә аңлый алмыйм!
– Әйе, татарлар белән эш итү авыр шул, атакай, бик авыр. Үземнән беләм… Үзләрен горур халык дип танытмакчы булалар.
– Олаучы белән кайсы вакытта юлга чыгуыгыз турында сөйләшеп куй! Алай да син анда бер атнадан артык булма, чөнки монда да эшләр бар бит.
– Истә тотармын, атакай. Тик әлегә минем бер соравым бар: чукынган кешеләр белән сөйләшүне нәтиҗәлерәк оештыру өчен, бүләккә берәр нәрсә каралганмы соң сездә?
– Шакмаклы шикәр бар, бераз алырсың. Мин кушты диярсең, – диде архиепископ. – Тик карап кына тот, басурманнарны бер дә файдасызга шикәр белән сыйлама!
Иеромонах Алексий Раевский Кәтиринкә авылына кичкә таба гына килеп җитте һәм тиз генә поп Тимофей атакай өен эзләп тапты. Башка йортлардан берние белән дә аерылмаган, шундый ук салам түбәле, саламын җил-давыллар очыртып алып китмәсен өчен, бастырык юанлыгындагы агачлар белән кара-каршы бастырып бәйләгән, бер почмагы җиргә иңә төшкән тәбәнәк кенә өй. Аның алгы ягындагы бакчасының инде күпне күргән рәшәткәләренең кайсы сынык, кайсы черек, кайсы кубып төшкән. «Тимофей атакай дөньялыкны бик кайгыртмый торган кеше, ахрысы, – дип уйлап алды иеромонах, аларга күз ташлап, – шуларны да рәтләп куймаган!»
– Ходай бу йортка иминлек бирсен! – диде Раевский, өйгә кергәч. – Исәнлек-саулык сезгә!
Ләкин аның сәламен алучы да, аңа җавап бирүче дә күренмәде. Тик бераздан гына өйнең алгы өлешендәге уң яктагы почмактан кырык-кырык биш яшьләр чамасындагы хатын-кыз килеп чыкты. «Попның хатыны бугай», – дип уйлап алды иеромонах.
– Исәнлек-саулык сезгә, анакай! Ходай йортыгызга иминлек бирсен! – дип кабатлады Раевский һәм почмактагы лампа тәресенә карап, чукынып алды. – Миңа поп Тимофей кирәк иде.
– Яхшы теләкләрегез өчен рәхмәт, – диде поп хатыны һәм ничектер югалып, хәтта уңайсызланып калган шикелле тоелды. – Ни… ул ял итә…
Кинәт, шуны раслагандай, бик каты гырылдаган тавыш ишетелде.
– Уятырга кирәк, бик җитди йомышым бар.
– Ә син кем буласың соң?
Поп хатынының бу соравына каршы ул бик кыска гына итеп үзенең кем булуы һәм нинди эш белән йөрүе турында әйтеп бирде.
– Батюшка әле күптән түгел генә яткан иде шул, – диде хатын. Сизелеп тора: ирен һич тә уятасы килми. – Син юлдан килгән кеше, арыгансыңдыр, булмаса, ашап-эчеп ал да бераз ятып ял ит! Иртә кичтән хәерлерәк, диләр бит.
Ләкин Раевский җавап бирергә өлгермәде, түр яктагы сәкедән попның:
– Кем бар анда, анакай? – дигән тавышы ишетелде.
Хатыны шундук аның янына кереп китте. Бераздан, йонлы күкрәген кашый-кашый, ишек катына атлаучы поп үзе күренде. Уртача гәүдәле, таза, табак битле, озын гына сакаллы кеше иде ул.
– Хуш киләсең! Түргә уз! – диде ул, таза кулын Раевскийның сөяктәй ябык кулына төртеп. – Кем буласың? Ни йомыш?
Священник кыскача гына кем булуын, нинди йомыш белән йөрүен әйтеп бирде һәм сүзен:
– Узарга туры килә инде, атакай, чөнки төнгә каршы Ярсуарга юл алып булмас. Анда иртүк барырбыз. Рөхсәт итсәгез, сездә кунарга туры килер…
– Әлбәттә, әлбәттә. Нинди сүз булырга мөмкин! – дип, Тимофей нигәдер кабат иеромонахның кулын кысты. Аннан хатынына эндәште: – Син анда кичке аш мәсьәләсен кара инде, Маланья!
О проекте
О подписке