Aurea; majestas convenit ista deo.
Laudamus veteres, sed nostris utimur annis; 225
  Mos tamen est aeque dignus uterque coli.
Finierat monitus; placidis ita rursus, ut ante,
  Clavigerum verbis alloquor ipse deum:
Multa quidem didici: sed cur navalis in aere
 Altera signata est, altera forma biceps? 230
Noscere me duplici posses in imagine, dixit,
  Ni vetus ipsa dies extenuaret opus.
Causa ratis superest: Tuscum rate venit in amnem
  Ante pererrato falcifer orbe deus.
Hac ego Saturnum memini tellure receptum; 235
  Coelitibus regnis ab Jove pulsus erat.
Indediu genti mansit Saturnia nomen:
  Dicta quoque est Latium terra, latente deo.
At bona posteritas puppim servavit in aere,
  Hospitis adventum testificata dei. 240
Ipse solum colui, cujus placidissima laevum
  Radit arenosi Tibridis unda latus.
Hic, ubi nunc Roma est, incaedua silva virebat,
  Tantaque res paucis pascua bubus erat.
Arx mea collis erat, quem cultrix nomine nostro 245
  Nuncupat haec aetas, Janiculumque vocat.
Tunc ego regnabam, patiens quum terra deorum
  Esset, et humanis numina mixta locis.
Nondum Justitiam facinus mortale fugarat:
  —Ultima de superis illa reliquit humum— 250
Proque metu populum sine vi pudor ipse regebat;
  Nullus erat justis reddere jura labor.
Nil mihi cum bello, pacem postesque tuebar.
  Et clavem ostendens, Haec, ait, arma gero.
Presserat ora deus: tune sic ego nostra resolvo, 255
  Voce mea voces eliciente dei:
Quum tot sint Jani, cur stas sacratus in uno,
  Hic ubi juncta foris templa duobus habes?
Ille manu mulcens propexam ad pectora barbam,
  Protinus Oebalii rettulit arma Tati, 260
Utque levis custos armillis capta Sabinis
  Ad summae Tatium duxerit arcis iter.
Inde, velut nunc est, per quem descenditis, inquit,
  Arduus in valles et fora clivus erat.
Et jam contigerat portam, Saturnia cujus 265
  Dempserat oppositas insidiosa seras.
Cum, tanto veritus committere numine pugnam,
  Ipse meae movi callidus artis opus,
Oraque, qua pollens ope sum, fontana reclusi,
  Sumque repentinas ejaculatus aquas. 270
Ante tamen calidis subjeci sulfura venis,
  Clauderet ut Tatio fervidus humor iter.
Cujus ut utilitas pulsis percepta Sabinis,
  Quaeque fuit, tuto reddita forma loco est;
Ara mihi posita est parvo conjuncta sacello: 275
  Haec adolet flammis cum strue farra suis.
At cur pace lates, motisque recluderis armis?
  Nec mora, quaesiti reddita causa mihi.
Ut populo reditus pateant ad bella profecto,
  Tota patet dempta janua nostra sera. 280
Pace fores obdo, ne qua discedere possit:
  Caesareoque diu nomine clausus ero.
Dixit, et, attollens oculos diversa tuentes,
  Adspexit toto quidquid in orbe fuit.
Pax erat, et vestri, Germanice, causa triumphi 285
  Tradiderat famulas jam tibi Rhenus aquas.
Jane, face aeternos pacem pacisque ministros,
  Neve suum, praesta, deserat auctor opus.
Quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis:
  Sacravere patres hoc duo templa die. 290
Accepit Phoebo Nymphaque Coronide natum
  Insula, dividua quam premit amnis aqua.
Jupiter in parte est; cepit locus unus utrumque,
  Junctaque sunt magno templa nepotis avo.
Quid vetat et stellas, ut quseque oriturque caditque,295
  Dicere? promissi pars fuit ista mei.
Felices animos, quibus hsec cognoscere primis,
  Inque domos superas scandere cura fuit!
Credibile est illos pariter vitiisque locisque
  Altius humanis exseruisse caput. 300
Non Venus et vinum sublimia pectora fregit,
  Officiumve fori, militiaeve labor.
Nec levis ambitio, perfusaque gloria fuco,
  Magnarumve fames sollicitavit opum.
Admovere oculis distantia sidera nostris, 305
  Aetheraque ingenio supposuere suo.
Sic petitur coelum, non ut ferat Ossan Olympus,
  Summaque Peliacus sidera tangat apex.
Nos quoque sub ducibus coelum metabimur illis,
  Ponemusque suos ad stata signa dies. 310
 
 
Ergo ubi nox aderit venturis tertia Nonis,
  Sparsaque coelesti rore madebit humus;
Octipedis frustra quaeruntur brachia Cancri:
  Praeceps occiduas ille subivit aquas.
 
 
Institerint Nonae, missi tibi nubibus atris 315
  Signa dabunt imbres, exoriente Lyra.
 
 
Quattuor adde dies ductos ex ordine Nonis,
  Janus Agonali luce piandus erit.
Nominis esse potest succinctus causa minister,
  Hostia coelitibus quo feriente cadit; 320
Qui calido strictos tincturus sanguine cultros,
  Semper, Agatne, rogat; nec nisi jussus agit.
Pars, quia non veniant pecudes, sed agantur, ab actu
  Nomen Agonalem credit habere diem.
Pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum, 325
  Una sit ut proprio littera dempta loco.
An, quia praevisos in aqua timet hostia cultros,
  A pecoris lux est ista notata metu?
Pars etiam, fieri solitis aetate priorum
  Nomina de ludis Graia tulisse diem. 330
Et pecus antiquus dicebat Agonia sermo:
  Veraque judicio est ultima causa meo.
Utque ea nunc certa est, ita Rex placare Sacrorum
  Numina lanigerae conjuge debet ovis.
Victima, quae dextra cecidit victrice, vocatur; 335
  Hostibus amotis hostia nomen habet.
Ante, deos homini quod conciliare valeret,
  Far erat, et puri lucida mica salis.
Nondum pertulerat lacrimatas cortice myrrhas
  Acta per aequoreas hospita navis aquas; 340
Tura nec Euphrates, nec miserat India costum,
  Nec fuerant rubri cognita fila croci.
Ara dabat fumos, herbis contenta Sabinis,
  Et non exiguo laurus adusta sono.
Si quis erat, factis prati de flore coronis 345
  Qui posset violas addere, dives erat.
Hic, qui nunc aperit percussi viscera tauri,
  In sacris nullum culter habebat opus.
Prima Ceres avidae gavisa est sanguine porcae,
  Ulta suas merita caede nocentis opes. 350
Nam sata, vere novo, teneris lactentia succis,
  Eruta setigerae comperit ore suis.
Sus dederat poenas. Exemplo territus hujus
  Palmite debueras abstinuisse, caper.
Quem spectans aliquis dentes in vite prementem, 355
  Talia non tacito dicta dolore dedit:
Rode, caper, vitem: tamen huic, quum stabis ad aram,
  In tua quod spargi cornua possit, erit.
Verba fides sequitur: noxae tibi deditus hostis
  Spargitur affuso cornua, Bacche, mero. 360
Culpa sui nocuit: nocuit quoque culpa capellae.
  Quid bos, quid placidae commeruistis oves?
Flebat Aristaeus, quod apes cum stirpe necatas
  Viderat inceptos destituisse favos.
Caerula quem genitrix aegre solata dolentem, 365
  Addidit haec dictis ultima verba suis:
Siste, puer, lacrimas! Proteus tua damna levabit,
  Quoque modo repares, quae periere, dabit.
Decipiat ne te versis tamen ille figuris,
  Impediant geminas vincula firma manus. 370
Pervenit ad vatem juvenis, resolutaque somno
  Alligat aequorei brachia capta senis.
Ille sua faciem transformis adulterat arte:
  Mox domitus vinclis in sua membra redit,
Oraque caerulea tollens rorantia barba, 375
  Qua, dixit, repares arte, requiris, apes,
Obrue mactati corpus tellure juvenci:
  Quod petis a nobis, obrutus ille dabit.
Jussa facit pastor. Fervent examina putri
  De bove: mille animas una necata dedit. 380
Poscit ovem fatum. Verbenas improba carpsit,
  Quas pia dis ruris ferre solebat anus.
Quid tuti superest, animam quum ponat in aris
  Lanigerumque pecus, ruricolaeque boves?
Placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum, 385
  Ne detur celeri victima tarda deo.
Quod semel est triplici pro virgine caesa Dianae,
  Nunc quoque pro nulla virgine cerva datur.
Exta canum vidi Triviae libare Sapaeos,
  Et quicumque tuas accolit, Haeme, nives. 390
Caeditur et rigido custodi ruris asellus.
  Causa pudenda quidem est, huic tamen apta deo.
Festa corymbiferi celebrabat Graecia Bacchi,
  Tertia quae solito tempore bruma refert.
Di quoque cultores gelidi venere Lycaei, 395
  Et quicumque joci non alienus erat:
Panes, et in Venerem Satyrorum prona juventus,
  Quaeque colunt amnes solaque rura deae.
Venerat et senior pando Silenus asello,
  Quique rubro pavidas inguine terret aves. 400
Dulcia qui dignum nemus in convivia nacti
  Gramine vestitis accubuere toris.
Vina dabat Liber: tulerat sibi quisque coronam.
  Miscendas parce rivus agebat aquas.
Naïdes effusis aliae sine pectinis usu, 405
  Pars aderant positis arte manuque comis.
Illa super suras tunicam collecta ministrat,
  Altera dissuto pectus aperta sinu.
Exserit haec humerum, vestem trahit illa per herbas,
  Impediunt teneros vincula nulla pedes. 410
Hinc aliae Satyris incendia mitia praebent:
  Pars tibi, qui pinu tempora nexa geris.
Te quoque, inexstinctae Silene libidinis, urunt.
  Nequitia est, quae te non sinit esse senem.
At ruber hortorum deus et tutela Priapus 415
  Omnibus ex illis Lotide captus erat.
Hanc cupit, hanc optat: sola suspirat in illa:
  Signaque dat nutu, sollicitatque notis.
Fastus inest pulchris, sequiturque superbia formam.
  Irrisum vultu despicit illa suo. 420
Nox erat, et, vino somnum faciente, jacebant
  Corpora diversis victa sopore locis.
Lotis herbosa sub acernis ultima ramis,
  Sicut erat lusu fessa, quievit humo.
Surgit amans, animamque tenens vestigia furtim 425
  Suspenso digitis fert taciturna gradu.
Ut tetigit niveae secreta cubilia Nymphae,
  Ipsa sui flatus ne sonet aura, cavet.
Et jam finitima corpus librabat in herba:
  Illa tamen multi plena soporis erat. 430
Gaudet, et, a pedibus tracto velamine, vota
  Ad sua felici coeperat ire via.
Ecce rudens rauco Sileni vector asellus
  Intempestivos edidit ore sonos.
Territa consurgit Nymphe, manibusque Priapum 435
  Rejicit, et fugiens concitat omne nemus.
Morte dedit poenas auctor clamoris: et hinc est
  Hellespontiaco victima grata deo. 440
Intactae fueratis aves, solatia ruris,
  Assuetum silvis innocuumque genus,
Quae facitis nidos, quae plumis ova fovetis,
  Et facili dulces editis ore modos.
Sed nihil ista juvant, quia linguae crimen habetis, 445
  Dique putant mentes vos aperire suas.
Nec tamen id falsum: nam, dis ut proxima quaeque,
  Nunc penna veras, nunc datis ore notas.
Tuta diu volucrum proles tum denique caesa est,
  Juveruntque deos indicis exta sui. 450
Ergo saepe suo conjux abducta marito
  Uritur in calidis alba columba focis.
Nec defensa juvant Capitolia, quo minus anser
  Det jecur in lances, Inachi lauta, tuas.
Nocte deae Nocti cristatus caeditur ales, 455
  Quod tepidum vigili provocat ore diem.
Interea Delphin clarum super aequora sidus
  Tollitur, et patriis exserit ora vadis.
 
 
Postera lux hiemen medio discrimine signat,
  Aequaque praeteritae, quae superabit, erit. 460
 
 
Proxima prospiciet Tithono Aurora relicto
  Arcadiae sacrum pontificale deae.
Te quoque lux eadem, Turni soror, aede recepit,
  Hic ubi Virginea campus obitur aqua.
Unde petam causas horum moremque sacrorum? 465
  Dirigat in medio quis mea vela freto?
Ipsa mone, quae nomen habes a carmine ductum,
  Propositoque fave, ne tuus erret honos.
Orta prior Luna,—de se si creditur ipsi—
  A magno tellus Arcade nomen habet. 470
Hic fuit Evander, qui, quamquam clarus utroque,
  Nobilior sacra; sanguine matris erat,
Quae, simul aetherios animo conceperat ignes,
  Ore dabat vero carmina plena dei.
Dixerat haec, nato motus instare sibique, 475
  Multaque praeterea, tempore nacta fidem.
Nam juvenis vera nimium cum matre fugatus
  Deserit Arcadiam Parrhasiumque larem.
Cui genitrix flenti, Fortuna viriliter, inquit,
  —Siste, puer, lacrimas!—ista ferenda tibi est. 480
Sic erat in fatis, nec te tua culpa fugavit,
  Sed deus; offenso pulsus es urbe deo.
Non meriti poenam pateris, sed numinis iram,
  Est aliquid magnis crimen abesse malis.
Conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra 485
  Pectora pro facto spemque metumque suo.
Nec tamen ut primus maere mala talia passus;
  Obruit ingentes ista procella viros.
Passus idem, Tyriis qui quondam pulsus ab oris
  Cadmus in Aonia constitit exsul humo. 490
Passus idem Tydeus, et idem Pagasaeus Iason,
  Et quos praeterea longa referre mora est.
Omne solum forti patria est, ut piscibus sequor,
  Ut volucri, vacuo quidquid in orbe patet.
Nec fera tempestas toto tamen horret in anno, 495
  Et tibi—crede mihi—tempora veris erunt.
Vocibus Evander firmata mente parentis
  Nave secat fluctus, Hesperiamque tenet.
Jamque ratem doctae monitu Carmentis in amnem
  Egerat, et Tuscis obvius ibat aquis. 500
Fluminis illa latus, cui sunt vada juncta Terenti,
  Adspicit, et sparsas per loca sola casas.
Utque erat, immissis puppim stetit ante capillis,
  Continuitque manum torva regentis iter;
Et procul in dextram tendens sua brachia ripam, 505
  Pinea non sano ter pede texta ferit;
Neve daret saltum properans insistere terrae,
  Vix est Evandri vixque retenta manu;
Dique petitorum, dixit, salvete locorum,
  Tuque novos coelo terra datura deos, 510
Fluminaque, et Fontes, quibus utitur hospita tellus,
  Et nemorum Nymphae, Naiadumque chori!
Este bonis avibus visi natoque mihique,
  Ripaque felici tacta sit ista pede!
Fallor? an hi fient ingentia moenia colles, 515
  Juraque ab hac terra cetera terra petet?
Montibus his olim totus promittitur orbis.
  Quis tantum fati credat habere locum?
Et jam Dardaniae tangent haec litora pinus.
  Hic quoque causa novi femina Martis erit. 520
Care nepos, Palla, funesta quid induis arma?
  Indue: non humili vindice caesus eris.
Victa tamen vinces, eversaque Troja resurges;
  Obruet hostiles ista ruina domos.
Urite victrices Neptunia Pergama flammae: 525
  Num minus hic toto est altior orbe cinis?
Jam pius Aeneas sacra, et sacra altera patrem,
  Afferet: Iliacos excipe, Vesta, deos.
Tempus erit, quum vos orbemque tuebitur idem,
  Et fient ipso sacra colente deo: 530
Et penes Augustos patriae tutela manebit.
  Hanc fas imperii frena tenere domum.
Inde nepos natusque dei—licet ipse recuset—
  Pondera coelesti mente paterna feret.
Utque ego perpetuis olim sacrabor in aris, 535
  Sic Augusta novum Julia numen erit.
Talibus ut dictis nostros descendit ad annos,
  Substitit in medios praescia lingua sonos.
Puppibus egressus Latia stetit exsul in herba.
  Felix, exsilium cui locus ille fuit! 540
Nec mora longa fuit; stabant nova tecta, nec alter
  Montibus Ausoniis Arcade major erat.
Ecce boves illuc Erytheïdas applicat heros,
  Emensus longi claviger orbis iter.
Dumque huic hospitium domus est Tegeaea, vagantur 545
  Incustoditae laeta per arva boves.
Mane erat: excussus somno Tirynthius hospes
  De numero tauros sentit abesse duos.
Nulla videt taciti quaerens vestigia furti:
  Traxerat aversos Cacus in antra ferox; 550
Cacus, Aventinae timor atque infamia silvae,
  Non leve finitimis hospitibusque malum.
Dira viro facies, vires pro corpore, corpus
  Grande, pater monstri Mulciber hujus erat;
Proque domo longis spelunca recessibus ingens, 555
  Abdita, vix ipsis invenienda feris.
Ora super postes affixaque brachia pendent,
 Squalidaque humanis ossibus albet humus.
Servata male parte boum Jove natus abibat:
  Mugitum ranco furta dedere sono. 560
Accipio revocamen, ait, vocemque secutus
  Impia per silvas ultor ad antra venit.
Ille aditum fracti praestruxerat objice montis:
  Vix juga movissent quinque bis illud onus.
Nititur hic humeris,—coelum quoque sederat illis— 565
  Et vastum motu collabefactat onus.
Quod simul evulsum est, fragor aethera terruit ipsum,
  Ictaque subsedit pondere molis humus.
Prima movet Cacus collata proelia dextra,
  Remque ferox saxis stipitibusque gerit. 570
Quis ubi nil agitur, patris malo fortis ad artes
  Confugit, et flammas ore sonante vomit.
Quas quoties proflat, spirare Typhoëa credas,
  Et rapidum aetnaeo fulgur ab igne jaci.
Occupat Alcides, adductaque clava trinodis 575
  Ter quater adversi sedit in ore viri.
Ille cadit, mixtosque vomit cum sanguine fumos,
  Et lato moriens pectore plangit humum.
Immolat ex illis taurum tibi, Jupiter, unum
  Victor, et Evandrum ruricolasque vocat, 580
Constituitque sibi, quae Maxima dicitur, aram,
  Hic ubi pars urbis de bove nomen habet.
Nec tacet Evandri mater, prope tempus adesse,
  Hercule quo tellus sit satis usa suo.
At felix vates, ut dîs gratissima vixit, 585
  Possidet hunc Jani sic dea mense diem.
 
 
Idibus in magni castus Jovis aede sacerdos
  Semimaris flammis viscera libat ovis:
Redditaque est omnis populo provincia nostro,
  Et tuus Augusto nomine dictus avus. 590
Perlege dispositas generosa per atria ceras;
  Contigerunt nulli nomina tanta viro.
Africa victorem de se vocat: alter Isauras,
  Aut Cretum domitas testificatur opes;
Hunc Numidae faciunt, illum Messana superbum; 595
  Ille Numantina traxit ab urbe notam.
Et mortem et nomen Druso Germania fecit.
  Me miserum, virtus quam brevis illa fuit!
Si petat a victis, tot sumat nomina Caesar,
  Quot numero gentes maximus orbis habet. 600
Ex uno quidam celebres, aut torquis ademptae,
  Aut corvi titulos auxiliaris habent.
Magne, tuum nomen rerum mensara tuarum est:
  Sed qui te vicit, nomine major erat.
Nec gradus est ultra Fabios cognominis ullus; 605
  Illa domus meritis Maxima dicta suis.
Sed tamen humanis celebrantur honoribus omnes:
 Hic socium summo cum Jove nomen habet.
Sancta vocant augusta, patres: augusta vocantur
  Templa sacerdotum rite dicata manu. 610
Hujus et augurium dependet origine verbi,
  Et quodcumque sua Jupiter auget ope.
Augeat imperium nostri ducis, augeat annos:
  Protegat et vestras querna corona fores.
Auspicibusque deis tanti cognominis heres 615
  Omine suscipiat, quo pater, orbis onus.
 
 
Respiciet Titan actas ubi tertius Idus,
  Fient Parrhasiae sacra relata deae.
Nam prius Ausonias matres carpenta vehebant:
  —Haec quoque ab Evandri dicta parente reor— 620
Mox honor eripitur, matronaque destinat omnis
  Ingratos nulla prole novare viros;
Neve daret partus, ictu temeraria caeco
  Visceribus crescens excutiebat onus.
Corripuisse patres ausas immitia nuptas, 625
  Jus tamen exemptum restituisse, ferunt.
Binaque nunc pariter Tegeaeae sacra parenti
  Pro pueris fieri virginibusque jubent.
Scortea non illi fas est inferre sacello,
  Ne violent puros exanimata focos. 630
Si quis amas ritus veteres, assiste precanti:
  Nomina percipies non tibi nota prius,
Porrima placantur Postvertaque, sive sorores,
  Sive fugae comites, Maenali Nympha, tuae.
Altera, quod porro fuerat, cecinisse putatur: 635
  Altera, versurum postmodo quidquid erat.
 
 
Candida te niveo posuit lux proxima templo,
  Qua fert sublimes alta Moneta gradus:
Nunc bene prospicies Latiam, Concordia, turbam:
  Nunc te sacratae restituere manus. 640
Furius antiquum populi superator Etrusci
  Voverat, et voti solverat ante fidem.
Causa, quod a patribus sumptis secesserat armis
  Vulgus, et ipsa suas Roma timebat opes.
Causa recens melior: passos Germania crines 645
  Porrigit auspiciis, dux venerande, tuis.
Inde triumphatae libasti munera gentis,
  Templaque fecisti, quam colis ipse, deae.
Haec tua constituit Genitrix et rebus et ara,
  Sola toro magni digna reperta Jovis. 650
Haec ubi transierint, Capricorne, Phoebe, relicto,
  Per juvenis curres signa gerentis aquam.
 
 
Septimus hinc Oriens quum se demiserit undis,
  Fulgebit toto jam Lyra nulla polo.
Sidere ab hoc ignis venienti nocte, Leonis 655
  Qui micat in medio pectore, mersus erit.
 
 
Ter quater evolvi signantes tempora fastos,
  Nec Sementiva est ulla reperta dies:
Quum mihi—sensit enim—Lux haec indicitur, inquit
  Musa: quid a fastis non stata sacra petis? 660
Utque dies incerta sacro, sic tempora certa,
  Seminibus jactis est ubi fetus ager.
State coronati plenum ad praesepe juvenci,
  Cum tepido vestrum vere redibit opus.
Rusticus emeritum palo suspendat aratrum: 665
  Omne reformidat frigida vulnus humus.
Villice, da requiem terrae, semente peracta:
  Da requiem, terram qui coluere, viris,
Pagus agat festum; pagum lustrate, coloni,
  Et date paganis annua liba focis. 670
Placentur matres frugum, Tellusque, Ceresque,
  Farre suo gravidae visceribusque suis.
Officium commune Ceres et Terra tuentur;
  Haec praebet causam frugibus, illa locum.
Consortes operum, per quas correcta vetustas, 675
  Quernaque glans victa est utiliore cibo,
Frugibus immensis avidos satiate colonos,
  Ut capiant cultus praemia digna sui.
Vos date perpetuos teneris sementibus auctus,
  Nec nova per gelidas herba sit usta nives. 680