ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Հայ թատերագիր Արամաշոտ Պապայանը միակ դրամատուրգն է, որ իր ողջ գրական ստեղծագործական կյանքում գրել է միայն կատակերգություններ: Նրա կատակերգությունները մեծ հաջողություն են ունեցել ոչ միայն Հայաստանում, այլև նրա սահմաններից դուրս:

1944 թվականին Ա. Պապայանը եղբորորդու՝ Արամի հետ միասին գրում է «Մեծ հարսանիք» կատագերգությունը, որը բեմադրվում է Երևանի երաժշտական կոմեդիայի թատրոնում և ունենում է մեծ հաջողություն:

Ա. Պապայանի «Ծիծաղ» ժողովածուի մեջ զետեղված են մեկ-երկու գործողությամբ կատակերգություններ՝ «Բախտավորյաններ», «Փեսատես», «Կնունք», «Մանրուք», «Սուտը թակարդում» և այլն, որոնցում հեղինակը ծիծաղի զենքով կրակի տակ է առնում բյուրոկրատիզմն ու շաղակրատությունը, անազվությունն ու եսասիրությունը: Անխնա մտրակելով բացասականը՝ հեղինակը միևնույն ժամանակ գովերգում է դրական հերոսներին ու բաց անում նրանց բազմաբովանդակ դրամատիզմով լի ներքին աշխարհը:

Ա. Պապայանի բոլոր կատակերգություններն էլ բեմադրվել են մեր հանրապետությունում, իսկ նրանցից շատերը թարգմանվել են և հաջողությամբ բեմադրվել մի շարք երկրներում:

«Բախտավորյաններ» և «Փեսատես» կատակերգություններն արժանացել են միութենական մրցանակի:

Ա. Պապայանի ստեղծագործությունների կարևոր դրական հատկանիշներն են՝ մեծ ներշնչանքը, սերը հայ հասարակ, աշխատավոր մարդկանց կյանքի, խոհերի ու հույզերի խոր, բազմակողմանի պատկերումը:

Ա. Պապայանի լավագույն գործերից են «Մեծ հարսանիք», «Համեցեք Հակոբ Նշանիչի ծննդին» (1965), «Աշխարհն, այո, շուռ է եկել» (1967), «Արտասահմանյան փեսացուն» (1972), «Խանդից պատուհաս», «Երևանյան վարդեր», «Գնա մեռի, արի սիրեմ» (1973) և այլ կատակերգություններ:

Ա. Պապայանի պիեսները ներկայացվել են նախկին Խորհրդային Միությունում՝ Ռուսաստանում, Ուկրաինայում, Բելոռուսում, Անդրկովկասյան և Միջինասիական հանրապետություններում: Այնուհետև կտրել-անցել են երկրի սահմանները, բարձրացել Բուլղարիայի, Չեխիայի, Մոնղոլիայի, Սիրիայի, Լիբանանի Նյու Յորքի, Բոստոնի, Լոս-ԱՆջելեսի, Փարիզի և Լոնդոնի թատերաբեմերը:

Ա. Պապայանի պիեսները թարգմանվել են շատ լեզուներով: Իր պիեսների բեմադրությունների թվով Ա. Պապայանը գրավում է առաջին տեղը հայ թատերագիրների շարքում:

1981 թվականին Ա. Պապայանը պարգևատրվել է «Ժողովուրդների բարեկամության» շքանշանով, իսկ մինչ այդ, 1971 թվականին նա պարգևատրվել էր «Պատվո նշան» շքանշանով:

ԳԼՈՒԽ 1 ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ԿԱՏԱԿԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱՌԱՊԱՇԱՐԻ ՇԵՐՏԵՐԸ և ԴՐԱՆՑ ՈՃԱԿԱՆ ԿԻՐԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Կատակերգությունը (կոմեդիան) գրական սեռերի երեք տեսակներից մեկն է: Մյուս երկու տեսակներն են ողբերգությունը (տրագեդիան) և դրաման: Կատակերգությունը, Արիստոտելի սահմանումով, փաստերի վերարտադրությունն է, սակայն ոչ նրանց ամբողջ արատավորության, այլ լոկ ծաղրականի, քանի որ ծաղրականը վատի մի մասն է կազմում: Ըստ Արիստոտելի՝ ծիծաղելի կարող է լինել սխալը կամ որևէ արատ, որը ոչ մեկին վնաս չի պատճառում:

Կատակերգության ժանրը ձևավորվել է Հին Հունաստանում մ.թ.ա. 5-րդ դարում՝ «կոմեդիայի հայր» Արիստոֆանի, ապա նաև Մենանդրոսի ստեղծագործության մեջ: Կոմեդիան իր անվանումը ստացել է ավանդական տոնախմբությունների ժամանակ կատարվող ուրախ խաղերից և ներկայացումներից:

Կատակերգության միջոցով գրողները ձգտում են վեր հանել կյանքի ծիծաղելի կողմերը:

Կատակերգությանը բնորոշ է դրության և խոսքի կոմիզմը: 19-րդ դարում կատակերգության ժանրը զարգացրել են Մ. Պատկանյանը, Ն. Փուշինյանը, Մ. Տեր-Գրիգորյանը: Հետագայում ևս կատագերգությունը շարունակում է մնալ ամենատարածված ժանրերից մեկը: Այդ ժանրի փայլուն ներկայացուցիչներից է Գ. Սունդուկյանը:

Հայտնի են Դ. Դեմիրճյանի, Ն. Զարյանի, Ա. Պապայանի, Գ. Տեր-Գրիգորյանի և ուրիշների սոցիալական և կենցաղային կատակերգությունները:

Գրական բոլոր ժանրերից Ա. Պապայանը նախապատվություն է տալիս կատակերգությանը: «Թեև հասակ եմ առել կյանքի դժվարին պայմաններում,– գրել է նա,– բայց մշտապես ինձ հետ է եղել լավը, լուսավոր օրերի հավատը: Ծանր զրկանքներով լի օրերի փորձը ինձ հուշել է, որ կյանքի դժվարությունները կարելի է հաղթահարել միայն ժպիտով, կատակով, ծիծաղով»:

Ա. Պապայանը իր կատակերգություններում զվարթ ծիծաղով մերկացնում է իրականության ստվերոտ կողմերը և հաստատում լավն ու բարին: Նա նկատում է կյանքի բացասական կողմերը և սրամտորեն բնութագրում իր հերոսներին: նրա կատակերգությունների լեզուն որոշ տեղերում աչքի է ընկնում զգացմունքային հագեցվածությամբ: Նա մեծ ուշադրություն է դարձրել ժողովրդական ոճավորմանը, օգտագործել է ժողովրդական կենդանի բարբառներից վերցված ժողովրդական կենսափորձը և իմաստությունն արտահայտող ասացվածքներ: Նրա կատակերգությունները հարուստ են իմաստալից խոսքերով և աֆորիզմներով: Նրա երկերը աչքի են ընկնում արդիական խնդիրների խոր զգացողությամբ: Ա. Պապայանի ոճը պարզ է, անպաճույճ: Նա ներկայացնում է ժողովրդական ըմբռնումները բարու և չարի, դրականի և բացասականի, ինչպես և ժողովրդի անբեկանելի հավատը ճշմարտության, արդարության հաղթանակի հանդեպ: Հեղինակի ուշադրության կենտրոնում աշխատավոր մարդն է, որին առաջարկվում է բարդ և անհնարին թվացող խնդիրներ: Ա. Պապայանի պիեսների գլխավոր առանձնահատկությունը ծիծաղի հրապարակային բնույթն է: Դա անթաքույց ծիծաղ է: Այն ազգային հումոր է: Վ. Աճեմյանը նշել է, որ Արամաշոտ Պապայանը ճանաչում է «հանդիսատեսի հոգին», մեկ էլ այն, որ ունի «թատրոնի ջիղ»:

1. 1. ԺՈՂԱՎՐԴԱԽՈՍԱԿՑԱԿԱՆ ԵՎ ԲԱՐԲԱՌԱՅԻՆ ԲԱՌԵՐԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ

Սույն ենթագլխի նպատակն է ուսումնասիրել ժողովրդախոսակցական և բարբառային բառերը Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։

«Բառը մի աշխարհ է», – ասել է հայոց մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը: Բառերը լեզվի էությունն են, ազգային դեմքը որոշող այն միջոցները, որոնցով մենք անվանում ենք աշխարհի առարկաները, երևույթները, գործողությունները, նրանց հատկանիշները: Բառերով արտահայտում ենք վերաբերմունք, կազմում ենք նախադասություններ:

Հայոց լեզվի բառապաշարը կազմված է գրական և ոչ գրական բառաշերտերից: Գրական բառաշերտի մեջ են մտնում այն բառերը, որոնք գործ են ածվում գրական լեզվի նորմայի պահանջներով, նրա կիրառության սահմաններում [6, էջ 137]։ Բառապաշարի գրական շերտին հակադրվում են բարբառային և ժողովրդախոսակցական բառաշերտերը [1, էջ 141], որոնք գրական չեն։ Ըստ լեզվաբան Սենեքերիմ Մելքոնյանի՝ բարբառային, գավառական, ժողովրդախոսակցական են այն բոլոր բառերն ու ձևերը, որոնք գրական չեն [8, էջ 107]։

Իր կատակերգություններում Արամաշոտ Պապայանը դիմել է բարբառային և ժողովրդախոսակցական լեզվի բառաշերտերին: Նրա գործածած առօրյա-խոսակցական ոճին հատուկ բառերը, արտահայտությունները, դարձվածքները մեծ թիվ են կազմում: Արամաշոտ Պապայանի խոսքի բառապաշարի հիմքը կազմում են ընդհանուր գործածական բառերը, սակայն, ըստ անհրաժեշտության, նա օգտագործել է նաև ժողովրդախոսակցական լեզվին հատուկ բառեր, արտահայտություններ: Նրա պիեսներում բարբառային բառերը մեծ թիվ չեն կազմում: Իսկ ինչ վերաբերում է բանավոր-խոսակցական լեզվին բնորոշ բառապաշարին, ապա դրանց գործածությունը պիեսներում բավականաչափ առատ է: Բարբառային և ժողովրդախոսակցական բառերը միանման չեն: Բարբառային բառերը սահմանափակ, տարածքային նեղ գործածություն ունեն: Նման բառերը Արամաշոտ Պապայանի կատակերգություններում համեմատաբար քիչ են. Օրինակ՝ չուր (մինչև), լաո (որդի, զավակ), ազիզ (սիրելի, թանկագին), խաթեր համար (պատվին), չակոլի (չքանդվի): Բերենք բնագրային օրինակներ.

Թագուհի. – Դեռ լույսը չբացված կգա, կմղկտա չուր իրիկուն ու իրիկուն դառ ու դատարկ կելնի կերթա (ՀՀՆԾ, էջ 192):

Թագուհի. – Էդ նրանից է, լաո, որ աջ ձեռք չգինա, թե ձախ ձեռք ինչ կենե (ՀՀՆԾ, էջ 193):

Հեղինե. – Չէ՜… Էս երկու ազիզ բալեքս պատերազմում զոհվեցին (Բ, էջ 11):

Մամիկոն. – Գնանք, գնանք, մինչև կյանքիս վերջը պարտական եմ քեզ: Քո խաթեր համար մի հատ էլ երգ ասեմ (ՍԹ, էջ 142):

Թագուհի. – Տղա Մարտինիչ, քո տուն չակոլի, քո կուժ մոռցար (ՀՀՆԾ, էջ 251):

Ժողովրդախոսակցական բնույթի բառերն ու արտահայտություններր բավականաչափ շատ են Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում, ուստի շատ դժվար է բոլորի մասին խոսել: Թվարկենք մի քանիսը: Բերենք օրինակներ. էս (այս), էն (այն), էսպես (այսպես), էնպես (այնպես), հա (այո), էդքան (այդքան), էլ (այլևս), էծեր (այծեր), հրես (ահա) և այլն: Իր պիեսներում Արամաշոտ Պապայանը գործածել է նաև ժողովրդախոսակցական լեզվին հատուկ ձայնարկություններ և այլ սպասարկու բառեր, որոնք խոսքը դարձնում են ավելի արտահայտիչ:

Հա բառը օգտագործվում է մի շարք իմաստներով: Ամենից առաջ այն գործածվում է որպես պատասխանական բառ, որը համարժեք է այո-ին: Սակայն առավել հետաքրքրական են հետևյալ կիրառությունները:

Հա՞ – հարցում ճիշտ լինելու մասին:

Լուսինյան. – Սամսոնը, Մասիսը…Հասկացա, պահ են մտել, հա՞: Սամսոն՜, հարազատ (ԵՎ, էջ 80):

Հա – հաստատում.

Ցոլակ. - Հա, իհարկե, ճարպն ու յուղը խոհարարի և այլոց փորը, ճենճն ու ջուրը իմ հորը (ԽՊ, էջ 142):

Սամսոն. – Հա՜, հա՜, հա՜, ինչ միամիտն ես եղել, քուրս, խնդալս կուգա (ԵՎ,117):

Հա – ասվում է մի բան դժվարությամբ հիշելուց հետո:

Տիգրան. – Տիգրա՞ն… Հա, լսել եմ, բայց նրա մասին ասում են, որ… (ՄՀ, էջ 30):

Բազմաթիվ կիրառություններ ունի նաև վայ բառը: Այն արտահայտում է սպառնալիք, զարմանք, սուգ, ողբ, ափսոսանք, հեգնանք, սարսափ, ահ և այլն:

ա. Սպառնալիք.

Հեղինե. – Ահա մի շաբաթ է աղոթում եմ, որ էսօրվա խաղը մերոնք տանեն, թե չէ՝ վայն եկել է այսօր մեր ուրախությանը (Բ, էջ 12):

բ. Զարմանք.

Պետրոս. – Վա՜յ… ը՜… Դուք էլ եք այստե՞ղ… (ԽՊ, էջ 179):

գ. Սուգ, ողբ.

Շուշան. – Վայ, քոռանամ, էս ինչ զուլում եկավ մեր գլխին… (ԽՊ, էջ 179):

դ. Ափսոսանք.

Նունուֆար. – Վա'յ, քոռանամ, մոռացել էի (Մ, էջ 86):

ե. Հեգնանք.

Հայրապետ. - Վայ դու, խրբուկ ծաղիկներն էլ է պրոկատ վերցրել (ԿՀ, էջ 59):

զ. – Սարսափ, ահ.

Շուշան. – Ի՞նչ է, արդեն բաժանվե՞լ են: Վա՜յ ինձ, վա՜յ… (ԽՊ, էջ 178):

է. Մտերմական երանգ.

Սրբուհի. – Վա՛յ, բալիկ ջան, եկա՞ր: Այս երիտասարդը քեզ է սպասում (Բ, էջ 39):

Նազան. Վայ, Մամիկոն ջան, բա հոգուդ մեղք չե՞ս անում (ՍԹ, 133):

Ջեն. Պաղպաղա՞կ, վա՛յ, Ջեկ, իսկապե՞ս (ԱՄ, 106):

Արամաշոտ Պապայանը կատակերգություններում օգտագործել է ժողովրդական խոսքին բնորոշ այ, բա, հո, է, ախր, համ…համ և նմանատիպ այլ բառեր, որոնք բավականաչափ շատ են: Այդպիսի բառերն արտահայտում են զարմանք, ուրախություն, վիշտ, դժգոհություն, զայրույթ, ափսոսանք: Բերենք բնագրային օրինակներ.

Վռամ. – Այ աղջի, շա՞ռ ես, քաղաքական աստառ ես կպցնու՞մ (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 289):

Նուբար. – Բա հյուրանո՞ցը (ԱԱՇԷԵ, էջ 321):

Վարշամ. – Գլուխ հո ունես, տնաշեն, էդքան ուսում, կրթություն, դու հունարդ ցույց տուր (ԱԱՇԷԵ, էջ 376):

Շմավոն. - Է, Վարշամ ջան, մեջք չունեմ, մեջք (ԱԱՇԷԵ, էջ 376):

Գրապ. – Ախր ինչու՞… Հարսս հիմա ելույթ պիտի ունենա… (ԽՊ, էջ 128):

Վարշամ. – Համ վարիչ եմ, համ քարտուղար, համ գրագիր (ԱԱՇԷԵ, էջ 376):

Նուբար. Հայ-հույ, էլի էդ խերքի՞ն ես (ԱԱՇԷԵ, 382):

Մարգար. Պահո՛, հացներս կերանք (ԱԱՇԷԵ, 383):

Նուբար. Ինչ է, ուրեմն ես լեզվից խախու՞տ եմ, հայ-հույ (ԱԱՇԷԵ, 383):

Նուբար. Բա էդ եղա՞վ: Ձեր հեր ձեզ համար վատ հեր չի եղել (ԱԱՇԷԵ, 321):

Բ. Այցելու. Էհ, իրեն համար վատ: Այդ ճամփով գնացողը հեռու չի երթա (ՍԻՉԱԵԲԷ, 294):

Սամսոն. Եվ մի վհատվիր, պանդուխտ Մասիս, հեչ մի վհատվիր, այն ուժը, որ ինձի հոս բերավ, օր մըն ալ երևի քովդ կբերե (ԵՎ, 117):

Կարմեն. Օխա՛յ, հիմի դու էն ասա, մեր մեծ խազեինը ինչու՞ է կանչել (ՀՀՆԾ, 240):