Составитель Николай Лустов

© Николай Лустов, составитель, 2024

ISBN 978-5-0065-0479-0

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

ВСТУПЛЕНИЕ

Сборник VII Республиканской научно-практической online конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы», создан на базе Дистанционного образовательного портала «Евразийская наука». Дистанционный образовательный портал «Евразийская наука» – сетевая многофункциональная открытая площадка, созданная для педагогов, воспитателей, школьников, студентов и магистрантов. Миссия портала – повышение профессионального мастерства педагогов и обучающихся, доступности удовлетворения их запросов и ожиданий на основе использования разнообразных форм и технологий сетевых изданий. Дистанционный образовательный портал «Евразийская наука» является средством массовой информации в сфере образования (Свидетельство о постановке на учет, переучет периодического печатного издания, информационного агентства и сетевого издания №17367-СИ выдано 22.11.2018 г. Комитетом информации Министерства информации и коммуникаций Республики Казахстан).

Абдырахимова А. Н., Макашкулова Г. Б.

ҚАҚТЫҒЫС КЕЗІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОРҒАНУДЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

(М.Х.Дулати атындағы Тараз университеті)

Аннотация: Мақалада тұлғаның жағымсыз тәжірибелерінен, ішкі конфликтілерінен, қорқынышынан қорғанудың ерекшеліктері қарастырылады. Адам психикасының стресске, жағымсыз эмоцияларға қарсы тұруға бағытталған механизмдер жиынтығы сипатталады. Тұлғаның эмоцияларын, ойларын және мінез-құлқын реттеуге көмектесетін тетіктер талданады.

Түйін сөздер: психологиялық қорғану, проекция, рационализация, репрессия, интеллектуализация, стресс.

Аннотация: В статье рассматриваются особенности защиты личности от негативных переживаний, внутренних конфликтов, страхов. Характеризуется совокупность механизмов психики человека, направленных на противодействие стрессам, негативным эмоциям. Анализируются механизмы, которые помогают регулировать эмоции, мысли и поведение человека.

Ключевые слова: психологическая защита, проекция, рационализация, подавление, интеллектуализация, стресс.

Annotation: The article discusses the features of protecting a person from negative experiences, internal conflicts, and fears. The set of mechanisms of the human psyche aimed at countering stress and negative emotions is characterized. The mechanisms that help regulate human emotions, thoughts and behavior are analyzed.

Keywords: psychological protection, projection, rationalization, suppression, intellectualization, stress.

1936 жылы «Психология және қорғану механизмдері» атты А. Фрейдтің еңбегі жарық шықты. Психологиялық қорғану механизмдері және олардың бала тұлғасын дамытудағы рөлі туралы идеялар уақыттың күшіне бағынбады. Осы еңбекпен таныс психологтар, ұстаздар, дәрігерлер практикалық психологияның саласы-балалар психоанализін ашатыны анық. Қақтығыс кезіндегі психологиялық қорғану — бұл тұлғаны қиын жағдайда туындайтын шамадан тыс стресстен және ішкі қақтығыстардан қорғайтын бейсаналық механизмдер жүйесі. Бұл механизмдер жағымсыз эмоциялардың әсерін азайтуға және эмоционалды тепе-теңдікті уақытша сақтауға мүмкіндік береді. Алайда, қысқа мерзімді пайдасына қарамастан, психологиялық қорғану конфликтіні сындарлы шешуге және өзін-өзі тануға кедергі келтіруі мүмкін [1].

Психологиялық қорғану механизмдеріне бас тарту, проекция, рационализация, регрессия, интеллектуализация жатады. Бас тарту- адам шындықтың жағымсыз фактілерін мойындаудан бас тартатын қарапайым қорғану механизмі. Қақтығыста бас тарту мәселенің нақты ауырлығын, шиеленістің өзінің эмоционалды жағдайына әсерін қабылдағысы келмеуі ретінде көрінеді. Тәсіл адамға жарақаттан аулақ болуға көмектеседі, мерзімді перспективада мәселені нашарлатуы мүмкін. Проекция-өзінің жағымсыз қасиетін, эмоциясын немесе мотивін басқа адамдарға беру. Бұл сезімнің өзінен шыққанын білмей, жанжал жағдайында адам қарсыласын агрессия немесе өзімшілдік үшін кінәлауы мүмкін. Проекция ішкі шиеленісті азайтады, бірақ жағдайды қабылдауды бұрмалайды. Рационализация адамның шындыққа сәйкес келмесе де, мінезіне логикалық және ақылға қонымды түсініктемелер табуынан көрінеді. Өзін ақтау арқылы кінә, ұят сезімін жеңілдетуге көмектеседі, көпшілігінде өзін айыптаудан аулақ болу үшін қолданылады. Репрессия-бұл жарақаттанған ойлар мен эмоцияларды бейсаналыққа бағыттаған процесс. Қақтығыс жағдайында репрессия жанжалға байланысты жағымсыз естелік пен сезімді ұмытуға немесе басуға мүмкіндік береді, бұл стрессті уақытша төмендетеді. Бірақ мәселе шешілмейді, тек оның көрінісін кешіктіреді. Интеллектуализация- адам жағдайды ұтымды, объективті талдауға назар аудара отырып, жанжалға эмоционалды араласудан аулақ болуға тырысады. Адамды өз эмоциясынан алшақтатады, жанжалдың негізгі себептерін түсінуді қиындатады [2].

Психологиялық қорғану — бұл санада стрессті жеңу және өзімшілдікті қорғау үшін қолданатын механизм. Бұл механизм оң немесе теріс болуы мүмкін, мәселен оң механизмдерге өзін-өзі растау, өзін-өзі алдау, ал теріс механизмдерге регрессия мен диссоциация жатады. Психологиялық қорғану қақтығыс жағдайында эмоционалды тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқарады. Бұл эмоционалды дағдарысты уақытша болдырмауға мүмкіндік береді, адамның өзін-өзі бағалауы мен өзіне деген сенімділігін сақтауға көмектеседі. Алайда, бұл механизмдерге шамадан тыс тәуелділік шындықты қабылдаудың бұрмалануына әкелуі, қақтығысты шешуді және тұлғаның одан әрі дамуын қиындатуы мүмкін.

Психологиялық қорғанудың артықшылықтары мазасыздық пен стресстің тез төмендеуі, психикалық тұрақтылықты уақытша сақтау, тұлғаны жанжалдың жойқын әсерінен қорғау болса, кемшіліктері нақты мәселені елемеу, жағдайды қабылдаудың бұрмалануы, жанжалды сындарлы шешудің қиындығы б. т. Конфликт кезіндегі психологиялық қорғану адамға эмоционалды стрессті жеңуге және психикалық денсаулықты сақтауға көмектесетін әртүрлі стратегиялар мен әдістерді қамтиды, олардың негізгі аспектілері: сенімді адаммен сөйлесу, медитация және терең тыныс алу, дене белсенділігі, позитивті ойлау, шекараларды белгілеу, өзін-өзі дамыту [3].

Конфликт кезінде психологиялық қорғанудың эмоцияларды түсінудегі рөлі:

1. Эмоциялар күнделігін жүргізу- түрлі сезімдерді және оларды тудыратын жағдайларды жазу арқылы триггерлерді анықтауға және эмоционалды реакцияларды жақсы түсінуге болады.

2. Эмоционалды зейін- эмоцияны басу орнына оны анықтауға, атауға үйрену.

3.Қарым-қатынас дағдыларын дамыту- белсенді тыңдау арқылы әңгімелесушіні тыңдау, оны түсінетіндігін көрсету.

4. «Мен-хабарламалар» – айыптау орнына өз сезімдері мен қажеттілігін білдіру үшін «меннен» басталатын әрекеттерді қолдану.

5. Медитация және релаксация- тұрақты медитация тәжірибесі өзін-өзі бақылау қабілетін жақсартуға және стресс деңгейін төмендетуге көмектеседі.

6. Тыныс алуды бақылау- терең және баяу тыныс алу стресстік жағдайларда тыныштандыруға көмектеседі.

7. Ойлаудың икемділігі- еркін бейімделуге ұмтылу, конфликтіні шешудің көп жолы бар екенін түсініп, түрлі тәсілдерді қолдануға дайын болу.

8. Мәселелерді шешу- айыптауға емес, шешімдерді табуға назар аудару, жағдайдан шығудың ықтимал жолын бірлесіп талқылау шиеленісті азайтуға көмектеседі.

9. Әлеуметтік қолдау- достардан, туыстардан, әріптестерден көмек сұрау, кейде сырттағылар жаңа идея ұсынып, моральдық тұрғыдан қолдау көрсете алады.

10. Кәсіби көмек- егер конфликт ұзаққа созылатын және күрделі болса, психологқа немесе кеңесшіге жүгіну. Бұл стратегиялар шиеленістермен дұрыс күресуге және психологиялық ахуалды қорғауға көмектеседі. Қақтығыстар өмірдің табиғи бөлігі екенін және оларды сындарлы түрде шеше білу адамды күшті және ақылды ететінін есте ұстаған жөн [4].

Қақтығыс кезіндегі психологиялық қорғану механизмдері адамның эмоционалдық күйі мен психологиялық денсаулығына әсер етеді. Өз қорғану механизмдерін түсіну және конструктивті қақтығыс шешу дағдыларын дамыту қарым-қатынастарды жақсартуға және эмоционалдық әл-ауқатты нығайтуға көмектеседі. Қақтығыс кезіндегі психологиялық қорғану- адамның ішкі жан дүниесін күйзелістен және стресс жағдайларынан қорғауға бағытталған бейсаналы механизмдер жиынтығы. Бұл механизмдер қақтығыстар кезінде адамның өзін-өзі сақтап қалуына және қиындықтарды жеңілдетуге мүмкіндік береді. Алайда, олар кейде шынайы мәселелерден қашып, қақтығысты ұзартуы немесе оны шешуді қиындатуы мүмкін [5].

Қорғану механизмдерін тиімді пайдалану үшін адам өзінің эмоционалды реакцияларын түсініп, оларды қабылдауы қажет. Қақтығыстарды тиімді шешу үшін ашық коммуникация, өзара түсіністік және компромистік шешімдер табу маңызды. Психологиялық қорғану механизмдерін шамадан тыс пайдалану ұзақ мерзімді перспективаларда қақтығыстарды шешуді қиындатуы мүмкін, сондықтан оларды дұрыс басқара білу – ол қарым-қатынасты жақсартудың және қақтығыстарды тиімді шешудің маңызды факторы болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Набиуллина, Р. Р. Механизмы психологической защиты и совладания со стрессом. Учебное пособие / Р. Р. Набиуллина. – Казань, 2013.

2. Арестова, О. Н. Индивидуальные особенности функционирования защитных механизмов // Вестник МГУ. Сер. 14. Психология. 2014. №1. С. 20—29.

3. Козырев Г. И. Основы конфликтологии: учебник. М.: ИД «ФОРУМ»: ИНФРА-М, 2007. – 320 с.

4. Дмитриев А. В. Конфликтология: Учебное пособие. М.: Гардарики, 2001.-320

5. Налчаджян А. А. Психологическая адаптация: механизмы и стратегии/ А. А. Налчаджян. —2-е изд., перераб. и доп. – М.:Эксмо, 2010. —368 с.