Тарих ишек шакый…

Сез беләсезме?
(Арча районы авылларының тарихы турында)

1877 елда археологларның Казанда булган VI съездында галим И. А. Износков Мамадыш өязе авыллары турында доклад белән чыккан. Докладта авыл исемнәренең каян алынганлыгы, һәр авылның милли составы, Мамадыштан ераклыгы, халкының саны күрсәтелгән. Сеҗе авылы рәсми документларда Мурья Мусич исемендә йөртелгән. Сикертән авылының исеме Сикерткә исемле чокырга урнашканлыктан килеп чыккан дип аңлатыла. Анда барлыгы 382 ир кеше, 349 хатын-кыз исәпләнгән. Яңа Чуриле авылы шәһәрдән (Мамадыштан) 102 чакрым, милләте – руслар, диелә докладта. Халкы 1860 елда, җир җитмәгәннән, Казан өязе Чуриле авылыннан (хәзерге Иске Чуриле) һәм Лаеш өязе Ключище авылыннан күчеп утырган.

Чөмә-Елга авылында 1877 елда ирләр – 320, хатын-кызлар 323 кеше исәпләнгән. Гөберчәк, Казаклар, Иске Му авылларының шәһәрдән ераклыгы 110 чакрым дип күрсәтелгән.

Нәкъ әнә шул авыллар рәтендә, Кесмәс елгасы буенда, шәһәрдән 111 чакрым ераклыкта Күкчә авылы булганлыгы күренә. Бу авыл 8–9 йортлы гына булса кирәк, ирләр саны – 20, хатын-кыз 23 кеше исәпләнгән. Кесмәс буендагы Сикертән яки Му елгасы буендагы Гөберчәк һәм Казаклар тирәсендә урнашкан бу авыл хәзер юк. Ул кайда булган? Кайсы авылга кушылган? Хәзергә билгесез. Шунысы характерлы: Гөберчәк авылының Казаклар авылына чыга торган урам башы халык телендә «Күкчә урамы» дип йөртелә. Ул тирәдә яшәүчеләрне авылның картлары әле дә «күкчәләр» дип атыйлар. Моның теге, билгесез Күкчә авылына бәйләнеше булуы мөмкин дип уйларга нигез бар. Бәлки, ул кечкенә авыл Гөберчәккә күчеп килгәндер дә, шул әлеге Күкчә урамына урнашкандыр?..

Яңа тормыш¹. – 1962. – 26 гыйнвар

Пионер оешмасы тарихыннан

Пионерлар өчен татар телендә Мәскәүдә чыгарылган «Октябрь баласы» журналының 1932 елгы 11, 12 нче саннарында Казанбаш мәктәбе пионер оешмасының эше яктыртылган. Казанбаш пионерларының мәктәптә, колхозда, гомуми торактагы көнкүрешенә журнал үзенең алты битен багышлаган. Сәхифәдә алдынгы пионерлар Фазилә Камалиева, Мансур Надршин, Зариф Солтанов, Идрис Ибәтуллинның рәсемнәре бирелгән. Шулай ук бер биттә хәзерге көнне дә шул мәктәптә эшләүче Фатыйма апа Бакиеваның да рәсеме бар. Көтек башлангыч мәктәбе мөдире Фәйзерахманова Мәхтүрә ул вакытта алдынгы пионер булган. «Сәләхиев Рамазан һәм Фәйзерахманова Мәхтүрә иң алдынгы ударниклар», – диелә журналда. Сәхифәдә пионерларның үз мәкаләләре, хәтта бик матур гына «Кыштыр-мыштыр Мәхмүт» дигән билгесез бер пионерның шигыре дә бирелгән.

Сәхифәнең журналга урнашу тарихы түбәндәгечә: 1927–1932 елларда Мәскәүдә чыгарылган бу журналның редакторы Муса Җәлил булган. 1932 елның октябрендә Муса Җәлил Казанга килә. 29 октябрьдә балалар хәбәрчеләренең киңәшмәсе җыела, һәм анда шагыйрь доклад белән чыга. Киңәшмәдә «Октябрь баласы»на Татарстан мәктәпләреннән бер мәктәпнең тормышын яктырту кирәклеге әйтелә. Казанбаш мәктәбе сайлап алына. Муса Җәлил материал туплау өчен «Октябрь баласы»ның күчмә редакциясен оештыра, һәм ул редакция Казанбашка бара. Моның составында шагыйрь үзе дә булмаганмы? Журналда исемнәре язылган пионерлар, бәлки, моны ачыкларга ярдәм итәрләр?

Яңа тормыш. – 1962. – 2 март

Арча крепосте тарихыннан

Арча посёлогының хәзерге почта бүлеге урнашкан тирәдәрәк тау кырыендагы иске агач башняны олы яшьтәге кешеләр хәтерлиләр әле. Ләкин ул башняның тарихы бик эчкәрегә, берничә йөз елларга китә.

Элек Арча крепосте, гомумән, җирдән эшләнгән вал белән уратылып алынган булган. Валның ике ягы тирән чокыр һәм Казанка яры белән чикләнгән. Менә шул вал өстендә, тарихчы С. М. Шпилевскийның язуына караганда, 7 башня булган. Алар нык итеп агачтан корылып, мылтыктан атар өчен «бойница»лары да булган. XX гасыр башына, билгеле, ул башнялар җимерелеп, валның да эзе югалган. Тик урыны калган бер башняны гына Казан университеты каршындагы Тарих, этнография һәм археология җәмгыяте реставрацияләргә карар биргән. 1900 елның җәендә шул максат белән Җәмгыятьнең действительный члены В. Борисов килгән. Бу вакытта иске башня тәмам җимерелеп, бүрәнәләр өеме хәлендә булган. Башняны ремонтлау өчен Арчадагы һөнәрчеләрдән файдаланганнар. Башня эчендә һөнәрчеләр балчыкка күмелеп калган ат, сарык, дуңгыз сөякләре, балык калдыклары, көл һәм күмер тапканнар. Шулай ук бер данә Казан ханлыгы акчасы һәм тимер пычак чыккан.

Башня элекке хәленә кайтарылган, ләкин инде аның бүрәнәләре бик иске булган. Шулай да аны карап тору эше шәһәр старостасы Н. П. Щёлкинга йөкләнгән.

Галим В. Борисов исә шул елның 27 октябрендә Җәмгыятьнең гомуми җыелышында Арча крепостеның башнясы турында доклад ясаган.

Яңа тормыш. – 1962. – 28 март

«Колхозда бик яхшы!»

1931 елның 15 ноябрендә «Авангард» (Кәче) колхозында чит ил кунаклары була. Делегация составында Америка Кушма Штатларыннан машинист Томас Остен, эшче Джон Гейс, Көньяк Африкадан тегүче хатын Иона Корнелиус, Австриядән металлист Герорд, ирландияле Силлиэс һ. б. кунаклар булган. Алар колхозның балалар бакчасы, мәктәп, мастерскойлар белән танышалар. Бакча балалары делегация хөрмәтенә концерт бирәләр. Авыл тормышы белән танышкан кунаклар «Авангард» колхозчыларына:

– Сезнең киләчәк өметле, – диләр.

Ә америкалы Джон Гейс инде машинага утырганда, озата килүче колхозчыларга карап:

– Колхозда бик яхшы! – дип елмая.

Яңа тормыш. – 1962. – 1 апрель

«Мохтар картны юлда очраттым…»

Бу юллар безнең кайсыбызга гына таныш түгел! Югары Курса авылы кешеләренең кайберсе күңелләргә сеңгән Мохтар карт образын турыдан-туры үз колхозларына бәйлиләр:

– Шагыйрь Һади Такташ анда безнең колхозны күздә тота, – диләр.

Бәлки, болай дип әйтүгә берәр нигез бардыр?..

Һ. Такташның «Киләчәккә хатлар» әсәре 1930–1931 елларда язылып, шагыйрьнең кинәт үлеме аркасында тәмамланмыйча калган.

1931 елның 17 февралендә Казанда Татарстан Советларының IX съезды ачыла. «Киләчәккә хатлар»ның беренчесен язып бетергән шагыйрь съездда катнаша. Ул анда шигырь белән чыгыш ясый. Съезд трибунасыннан укыган шигыре соңыннан икенче хатның соңгы өлеше булып формалаша.

Съездда «Батыр Курса» колхозыннан карт ударник Хәбибулла Мохтаров та була. Съездның президиум составында да Мохтаров фамилиясе күренә. Гомумән, бабай съезд барган көннәрдә игътибар үзәгендә булган. «60 яшьлек ударник Хәбибулла бабай Мохтаров» дип, аның матбугатта рәсемнәре дә чыккан, исеме дә бик күп телгә алынган. Кеше белән уртак телне тиз таба торган Такташ бу карт белән сөйләшкәндер. Аннан соң, бу көннәрдә шагыйрьнең нәкъ икенче хат өстендә эшләве дә билгеле. Яңа совет кешесенең психологиясен өйрәнүдә съездда халык белән аралашуы аңа бик нык ярдәм иткән.

Ихтимал, шагыйрь белән «махра борып» сөйләшкән Мохтар картның прототибы нәкъ шул ударник бабай булгандыр. Курса авылы кешеләренең: «Мохтар карт безнең авылныкы ул», – дип әйтүләре, бәлки, шуңа бәйледер?

Яңа тормыш. – 1962. – 1 апрель

Авыл исемнәре каян алынган?

Без еш кына бер үк исемдәге авылның төрле районнарда кабатлануын беләбез. Ул гына да түгел, бер үк тирәдә, ләкин бер-берсеннән урманы, елгасы һ. б. табигый шартлары белән бөтенләй аерым булган авыллар бер үк исем белән аталалар. Чыпчык, Бимәр авыллары – Биектау районында да, Мәтәскә – Теләче районында, Казиле Татарстанның бик күп районнарында бар.

Татарстанның элегрәк төзелгән картасын өйрәнгәндә, анда күп кенә урында Кармыш исемле авылларны очратырга була. Кайберләре үзләренең исемнәрен әле дә саклаганнар (Норлат, Чистай якларында); Саба, Арча районнарында исә бу исемнәр инде үзгәргән. XIX гасыр урталарында Казанбашны Кармыш-Казанбаш дип йөрткәннәр. Соңыннан анда волость төзелгәч, Кармыш волосте дип, ә авылы Казанбаш дип йөртелә башлаган.

«Кармыш» дигән исемнең килеп чыгуын болай аңлатырга мөмкин: Казан ханлыгы чорында татарларның иң оешып утырган тирәләреннән читтә сакчылык крепостьлары төзелгән (Арча, Чистай, Норлат, Саба һ. б. районнарда). Татар халкының яшәгән урыны Арча ягында хәзерге Казанбаш тирәсендә чикләнгән. Анда сакчылык крепосте булган. Крепость чикләрне карап торырга тиеш булган. «Карамыш» (смотреть) кешеләр яшәгән урын әкренләп «Кармыш»ка әйләнгән, ә Казан елгасының башында торучылар инде «Казан башы» булып киткәннәр.

Арчадан төньяктарак мари, удмурт халыклары яшәгәннәр. Арча («ар» дип халык телендә удмуртларны әйткәннәр), Пошалым, Арбаш һ. б. татар сүзләре түгел.

Гомумән, «Арча» сүзе тарихта беренче булып 1375 елгы Новгород елъязмасында очрый. Анда күрсәтелгән елда Вятка халкының Арча крепостена килеп китүләре искә алына.

Яңа тормыш. – 1962. – 13 апрель

Выступление на встрече выпускников Арского педучилища²

Дорогие коллеги!

С чувством глубокой благодарности получил я ваше приглашение участвовать на вечере встречи выпускников Арского педучилища. Позвольте мне говорить от имени выпускников старшего поколения, того поколения, которое, испытав на своих плечах все тяжести и муки тяжёлых годов Отечественной войны, с залатанным мешком за спиной, в лаптях пришло учиться в этот храм знаний. Не скажу, что все мы учились на «хорошо» и «отлично». Вы этому всё равно не поверите. Вы, наверное, учитесь несравненно лучше и за период обучения получаете знаний гораздо больше, чем мы. Но дело не только в этом. Не одними пятёрками и четвёрками красив учащийся или студент. Есть ещё одна сторона молодого человека, которая не поддаётся измерению по пятибалльной системе. Я имею в виду внутренний мир человека, его отношение к своей Родине. И я хочу вам рассказать, как мы жили, вернее, чем мы жили. Если рассказать о том, как мы жили, то этому ваше поколение может и не поверить. Но чем мы жили в то время – об этом я вам расскажу.

Ваше поколение счастливо тем, что не представляет, что такое война. Правда, мы тоже не видели ни бомбёжки, ни артподготовки, ни отступлений или наступлений многотысячных армий. Мы пережили все тяжести и мучения сурового военного времени в тылу. Война в тылу – это значит холод и голод, это болезни и бесконечные моральные и физические страдания. Это значит спать в холодном помещении не раздеваясь, заниматься в классах в рукавицах и шапках и читать в то же время о том, как Татьяна пишет письмо Онегину или как Наташа одевалась на свой первый бал.

Это значит отсчитывать дни своей жизни от одной клетки хлебной карточки… до другой и одновременно читать о том, чем угощал помещик Собакевич Чичикова, или о том, что было подано на балу у губернатора после мясного и десерта.

Но и в таких условиях было нечто большее, что согревало наши души, заставляло забывать все эти лишения и тяготы жизни. Это – судьба Родины. …Наши сердца бились, образно говоря, вместе с сердцем Родины, бились синхронно, как говорят физики. Каждое сообщение Совинформбюро, которое несли по утрам в классы наши уважаемые классные руководители, являлось источником жизни и радости для нас. Война уже шла к концу, и сообщения были только радостные. Мы жили успехами нашей победоносной армии на фронте, и это вдохновляло нас, прибавляло силы для учёбы. Вот это чувство и было гораздо глубже, священнее и сильнее, чем думы о хлебных карточках и холодных помещениях.

Если Герцен писал о себе: «Мы – дети 1812 года», то, перефразируя великого мыслителя, я могу сказать о нашем поколении: «Мы были детьми 1945 года».

Я помню то светлое, солнечное утро 45 года, когда над всем миром пронеслись слова о том, что «германская армия полностью и безоговорочно капитулировала».

Прервав занятия, мы собрались на митинг трудящихся посёлка «Урняк», где находилось тогда Арское педучилище, и жадно глотали каждое слово выступавших на митинге. Я помню, как мы, голодные, босые, бледные, стояли на улице, пели песню «В бой за Родину, в бой за Сталина!» и бесконечно хлопали. Помню даже, руки у нас были шершавые, худые, костлявые… Там, на митинге, мы впервые увидели, как плакали от радости наши педагоги-вдовы, прижимая своих детей к груди. Видели также скупые мужские слёзы на обветренных, смуглых лицах. В те минуты Родина стала нам ещё дороже, ещё священнее, и мне кажется, что именно тогда наше поколение приняло аннибалову клятву верно и честно служить Родине, куда бы она нас ни посылала. Ради этих минут стоило жить и страдать. Ради этих минут стоило мёрзнуть в нетопленых классах, голодать и переносить все лишения военного времени.

Вот чем мы запомнили наше родное педучилище. В том, что в наших юных сердцах даже в таких суровых условиях зародилось и окрепло такое ценное чувство – чувство любви к Родине – на мой взгляд, большая заслуга педагогического коллектива училища.

Мы хорошо помним своих педагогов, которые в трудных условиях войны мёрзли и голодали вместе с нами, но всегда оставались педагогами-воспитателями. Был среди них Константин Афанасьевич Ибаев – преподаватель педагогики и психологии, строгий и требовательный, всегда в белой безукоризненной чистоты рубашке и галстуке, который, как крупинки золота, вкладывал в наши упрямые крестьянские головы учения Коменского и Ушинского, Песталлоци и Дистервега, Толстого и Крупской, Макаренко и Ленина. Своей аккуратной, опрятной внешностью он повседневно показывал нам, каким должен быть учитель. И теперь, когда, посещая школы, я встречаю в классах некоторых своих знакомых в кирзовых сапогах и мятых хлопчатобумажных брюках, небритых, от которых за 2–3 метра несёт запахом махорки, мне бывает обидно за Константина Афанасьевича.

Был среди педагогов преподаватель русской филологии Х. Ф. Искандеров, до безумия влюблённый в русскую классическую литературу, строгий, как начальник военного училища, и опрятный, как офицер флота. Мы всегда восхищались им, тем, как он являлся в училище в отутюженных брюках, всегда в белом подворотничке на кителе, аккуратно, интеллигентно причёсанный и в кепке в любой мороз. Ему было тогда 60 лет, а он выглядел юношей. Нам запомнился даже его носовой платок, безукоризненно чистый, белый, вчетверо сложенный. Нам казалось, что он меняет их каждый урок. Работая над своей кандидатской диссертацией, я неожиданно обнаружил, что наш Халим Фаттахович, оказывается, был большим другом Г. Ибрагимова, М. Гафури, С. Кудаша и других. …Он учился с ними в одном медресе, был старостой группы, писал рассказы, являлся автором нескольких хрестоматий для школ, первым критиком произведений молодого Г. Ибрагимова.

Была среди педагогов Рамзия Гилязевна, вдова без вести пропавшего солдата, которая, думаю, не одну ночь провела без сна над кроватью двух малолетних детей. Запомнилась она нам своей строгостью, требовательностью и аккуратностью. В трудные годы войны, не показывая слёз, она ежедневно находилась среди нас, воспитывала в нас любовь к родному языку и литературе, к педагогической деятельности.

Навсегда остался в памяти также М. Ф. Аитов, один из истинно народных талантов, математик, который наизусть знал буквально все задачи из учебника Чекмарева (а их было более двух тысяч).

Была среди педагогов строгая и аккуратная Г. Субханова, преподаватель алгебры. Когда мы, посиневшие от холода, замученные голодом, сидели на уроках алгебры и, вместо того чтобы слушать, как решаются уравнения с одним неизвестным, мечтали о буханке хлеба, наша Субханова прибегала к иллюзии. «Давайте, ребята, – говорила она нам, – возьмём для примера каравай хлеба. Одну четвёртую часть его отдадим тому-то…» и т. д.. И с помощью этого мнимого каравая мы проштудировали весь курс алгебры.