Ачы тәҗрибә
(Истәлекләр)

Икенче китап¹

 
Киң күңелле бул эчеңнән, мыскыл ишетсәң, «вак» диген,
Таптасыннар, хурласыннар, тик җаның хурланмасын.
 

Г. Тукай

Автордан

Безнең буын җирдә озак яшәмәс. Без сугыш һәм сугыштан соңгы авыр елларда яшәп аяк бастык. Ул еллардагы ачлык, кычыткан ашлары, черек бәрәңге күмәчләре, газаплы авыр эш, шәт, безнең организмга тиешле программаны биреп куйгандыр. Без кисәк егылырбыз, кисәк үләрбез.

Безнең буын – «брабансон» дигән нәселле атлар. 1950 елларда селекционерлар шундый исем белән яңа нәсел чыгарып, ул нәселнең айгырларын колхозларга тараттылар. Мәһабәт болыт яллы, зур авыр тояклы, киң күкрәкле бу айгырлар, бер ел, ярты ел колхоз авылын шаккатырып йөргәч, бер-бер артлы кинәт үлделәр. Шунысы гаҗәп булды: бу айгырлар барысы да юлда, чабып барган җирдән кинәт егылып үлделәр. Мин әле берсенең гәүдәсен дә күрдем: Югары Курса колхозыныкы кышын юлда үлгән дә, гәүдәсен кар каплаган, яз көне аның тау кадәр түшкәсе өстендә козгыннар иркенләп утыра иде. Ачлык белән яшьлеге киселгән, тамагы туйгач күп итеп аракы эчәргә өйрәнгән безнең буын – брабансоннар. Өлкәннәр яши бирә: җитмеш, сиксән, туксан… Шуңа күрә мин, ашыгып, 1960–1980 еллар эчендәге әдәбият дөньясын, очрашуларны, сөйләшүләрне язып калдырмакчы булдым. Архивта сакланыр. Бу кулъязмадан объективлык көтү кыен, чөнки мин бары тик үзем ничек күргәнне, үзем ничек кабул иткәнне генә язам. Мин начар дип бәяләгән күренеш, икенче бер иптәш тарафыннан яхшы дип бәяләнергә мөмкин. Көрд халкында шундый мәзәк бар. Кияүдәге ике кызының хәлен белергә дип, әтиләре юлга чыга. Беренче кызына туктала. Болар игенчеләр икән. Кыз әйтә:

– Әти, Алладан яңгыр теләп намаз укы инде. Явымнар булса, бодаебыз бик уңар, без дә баер идек…

Икенче кызына барып чыга. Алары чүлмәк ясап, базарда шуны саталар икән. Кыз әйткән:

– Әти, Алладан коры көннәр телә инде. Кояшлы көннәр булса, базарда чүлмәк сатып, көзгә таба без дә баер идек…

Мин бәя бирмим: әлеге картның кызлары кебек субъектив булудан куркам. Әдәбият дөньясында ниләр булганын югарыдан торып түгел, ә түбәннән – окоптагы солдат булып уйлап язам. Утыз еллык тәэсирләр, сөйләшү-аралашулар. Иҗат һәм иҗат иткән әсәреңне бастыру газаплары. Табышлар һәм югалтулар…

Шагыйрьне сагынганда

Хәрби хезмәттән кайтып, читтән торып вузда укып йөрим. 1957 елның җәйге тын киче. Заочникларның җәйге сессиясе беткән көн, план үтәлгән, кәеф гадәттән тыш яхшы, үзем укыган пединститутны моннан өч-дүрт ел элек стационарда тәмамлаган туташ белән Кольцо тирәсендә йөрибез. Бер план да юк, болай гына, рәхәтлектән генә. Шунда, Тукай һәйкәле каршындагы 2 нче троллейбус тукталышында транспорт көтеп торган халык яныннан узганда, кызыем кинәт кенә миннән аерылды да халык арасындагы бер иргә матур чыркылдап дәште, тегесе исә, төркемнән аерылып, кызыйны култыклап ук, бер читкә чыгып та басты. Мин дә, бераз читкә китеп, сигарет кабыздым. Авыл егетенең язмышы! Кызын тарттылар да алдылар! Ә син, мокыт, шулай басып тор инде. Нәрсә, йөргән егетеме әллә? Юктыр, яшькә бу кызыйдан өлкән күренә. Борылыбрак карадым: юктыр, буйга бик тәбәнәк. Ә минем кызый буйга – күз тимәсен… Тукта, нәрсә сөйли соң бу чуар кәләпүш кигән каратут йөзле чибәр ир? Колакка керә (борын белән сөйли):

– Шулай, иртән уянып киттем. Чалкан ятам икән. Күземне ачыйм дисәм – ачып булмый: күз чокырларында яшь тулган. Үксеп-үксеп елыйм. Әнине төштә күргән идем. Шуннан, сикереп торып, менә бу шигырьне яздым.

Ул шигырь укып китте, тукталыштагы татарлар моның тирәсенә җыелды. Тукайга һәйкәл ул вакытта булгандыр бит инде? Менә шуның янында әлеге тәбәнәк абый, унлап кешене җыеп, шигырь укыды. Ул арада транспорт килеп җитте, һәм халык белән бергә чуар кәләпүш тә, кызый белән саубуллашып, эчкә узды.

– Шагыйрь Мәхмүт Хөсәен бу, – диде кызыкай. – Безнең пединститут кызлары янына гел килә иде. И андагы осталык, андагы җор тел…

Кызый бераз каушаган иде – сизеп алдым. Көнчелегем уянды. Салкын гына аерылыштык. Их, ник кенә шагыйрь булынмаган соң? Мин дә иртән шулай елап уяныр идем, торып шигырь язар да, халык җыелган җирдә, һич югы, Арча автовокзалында булса да, шулай укыр идем, ә кызлар, каушап, дулкынланып, мине тыңларлар иде.

Бу дөньяда Мәхмүт Хөсәен кадәр бәхетле кеше юктыр…

Ул елларда яшь кызлар арасында «Мехкомбинат», «Жиркомбинат» клубларында авылның авыр тормышыннан качып шәһәргә килгән татар яшьләре Мәхмүтнең «Чеп-чеп, чебиләрем» шигырен тыңлап (шагыйрь үз шигырен теләсә нинди актёрга караганда да яхшырак сөйли иде), «Буй бәласе»н ишетеп рәхәт чигәләр, тормыш авырлыкларын онытып торалар иде.

Тик… аның буй гына түгел, тагын бер бәласе бар икән әле: Язучылар союзына әгъза итеп алмыйлар. Ул чорда Язучылар союзына берьюлы җидешәр-сигезәр кеше алмыйлар, ә бәлки елына ике-өч кеше генә кабул итәләр иде. Кабул итүчеләре дә – сугышка кадәр үк, СССР Язучылар союзы оешкан (1934) вакытта ук, әгъза булган кешеләр. Менә шул агайлар Мәхмүтне Союзга якын да китермиләр икән (мин бу хәлләрне, Казанга күчеп килгәч, язучылар белән очрашып-аралашып яши башлагач кына, кеше сөйләгәннәрдән ишетеп беләм).

1953–1956 еллар гаҗәеп бер чор… Бу елларга бәяне тарихчылар биреп бетерә алмады әле. Әйтик, Казанда, ничә еллар буе телгә алырга да куркып киленгән шагыйрьләрне дә кертеп, «Татар поэзиясе антологиясе» әзерли башлыйлар. Фикер туа: моның төп-төгәл русчага тәрҗемәсен дә чыгарырга кирәк. Китә эш, китә бәхәс. Шагыйрьләргә күпме урын бирергә? Мәсәлән, Тукайга, Такташка ничә юл бирәсе һәм… Мәхмүт Хөсәенгә? Яки компрессор заводы эшчесе, өйрәнчек шагыйрь фәлән фәләневкә ничә юл бирергә?

Болары хәл ителә, һәркемгә өлеш чыгарыла. Кол Галидән башлап эшче Ислам Галләмовка кадәр килеп, калын китап төзиләр. Бер үк вакытта антологиягә шактый зур пай белән кергән М. Хөсәенне Союзга әгъза итеп алырга да әзерлек бара. Инде була дигәндә генә, бер бәхетсезлек чыга. Бу хәл, сөйләүләренә караганда, менә мондыйрак шартларда була.

Антологияне русчага тәрҗемә итү эше тәмам. Өлкән язучылар моңа бик зур әһәмият бирәләр, чөнки татар поэзиясенең төзелеп беткән антологиясе Ватан сугышы башлану сәбәпле дөнья күрә алмый кала (аның төпләнмәгән өч данәсе дөньяда яши, берсен Якуп ага Агишевтанмы икән алып танышып чыккан идем), ә менә хәзер шуны татарча гына түгел, русча да чыгарырга мөмкинлек туды. Зур хәл бит бу!

Һәм Язучылар союзы идарәсе мөхтәрәм тәрҗемәчеләр өчен ресторанда тар күләмле генә бер банкет оештыра. Әлбәттә, үзебезнең яктан идарә җитәкчелеге һәм татар шагыйрьләре дә катнаша. Әйтик, Рувим Моран янына ничек инде Сибгат Хәкимне утыртмыйсың? Михаил Львов янына ничек инде Әнвәр Давыдовны утыртмыйсың?

Шулай матур, тыныч әңгәмәле мәҗлес башлана. Касәләр күтәргән арада, татар халкының Кол Галидән башлап килгән бөек поэзиясе мактала, «өлкән брат» белән татар халкының сайрашып гомер итүе, Казан ханлыгының үз теләге белән бөек рус дәүләтенә кушылуының татар халкы өчен тарихи әһәмияте турында сөйләнә…

Үтә дә җылы, күңелле мәҗлес була бу. Ләкин… ишектән йомры бер ир керә дә зал буйлап туп-туры әлеге «сайрашып» гомер кичергән өстәл янына килеп баса һәм, әлеге сандугачлар аңнарына килгәнче, өстәл өстендәге җәймәне тартып та төшерә.

– Ах, әле сез монда миннән башка гына утырмакчымы? Ә без фронтта кан түккәндә… Әле сез шулаймы? Менә эчми торыгыз әле… Без – фронтовиклар.

Борын авазы белән тагын берничә сүз әйтә дә йомры ир, буш калган өстәл янындагы ирләр аңнарына килгәнче чыгып та китә.

Йомры – шагыйрь Мәхмүт Хөсәен икән.

Өч көннән соң идарә утырышында Союзга алу турында гаризасы караласы икән үзенең. Түзеп торса да ярыйсы булган да бит. Ләкин мәрхүмнең эчендәгесе тышында иде шул. Ул эчтән рәнҗеп, эчтән көеп йөри торганнардан түгел иде. Без булсак, «тукта, әле минем Союзга керәсем бар» дип, теш кысып түзәр идек. Идарә утырышында булганнар сөйлиләр: Мәхмүт чын күз яшьләре белән елаган, гафу үтенгән, Союзга алуларын сораган. Кая инде Афзал Шамовлар, Ибраһим Газилар барында андый гөнаһны гафу итү!

Ул шулай, әгъза булмаган көе генә, җитмешенче елларга кадәр йөрде.

Аның иң популяр чагы – М. Мозаффаров, Ал. Ключарёв, З. Хәбибуллин, И. Шәмсетдинов кебек композиторлар белән җырлар язган вакыты – 1954–1960 еллар булды. Татарстанның сәнгатьтә үзен мактаган еллары иде ул. Без нефть бирәбез, мех бирәбез, без гел бирәбез, менә без нинди шәп… дип җырлаган чор бу. Радиода ул вакытта М. Хөсәен сүзләре генә иде. Бәхетле иде ул.

Аның белән танышуым Гаграда булды. Мин Язучылар союзы әгъзасы идем инде, ләкин мине халык белми, ә менә бөтен халыкка мәшһүр булган Мәхмүт әгъза түгел, регистратурада бергә басып торабыз, путёвкаларны кабул итеп, бүлмәләрне билгелиләр. Ярый, минеке булды: урамга караган, машина тавышына тәрәзәләре селкенә торган ике урынлы бүлмә бирделәр.

– Союз кенәгәгез кайда? – диде регистратурадагы хатын. Мин кыенсынып тордым: кызганыч бит, мин малай-шалайда бар ул кенәгә, ә менә илленче еллардан бирле радионы, сәхнәне тоткан, татар кызларының күңел түрен биләгән Мәхмүттә юк. Нәрсә дияр инде бу? Бигрәк тә минем алда. Хурлык бит…

– Мин аны өйдә онытканмын, – диде ул тыныч кына. Грузин хатыны вакланып тормады, үзенең амбар кенәгәсенә «член СП» дип язып куйды.

Мин Гаграга үземнең бертуган абыемны алып килгән идем. Нәзерем бар иде. Тарихы болай. 1945 елның язында безнең гаскәрләр Польша, Германия җирләренә барып кергәч, абый миңа сугыштан, калын конверт эченә салып, дәфтәр җибәргәләде. Малайлар, каты калын сары кәгазьне ертып, дәфтәр теккәндә, мин бик затлы герман кәгазенә яза идем. Ара-тирә ул конверт эченнән затлы кара унлыклар чыга иде. Шул вакытта ук уйлый идем, үскәч, кеше булгач, абыйга бу яхшылыгын түләрмен дип. Һәм мин аны менә үз гомерендә беренче тапкыр диңгезгә алып килдем. Беренче көнне үк аларны – ике фронтовикны таныштырдым. Мәхмүт диңгез буендагы караңгы, ямьсез бер катлы йортка урнашты, аныкы белән чагыштырганда, безнеке, әлбәттә, әйбәтрәк иде. Гаградагы Иҗат йорты (хәер, ник андагысы гына?) – безнең җәмгыятьнең көзгесе. Анда өч корпус булып, шуның төп корпусындагы урамга караганнары – СССР дигән күпмилләтле халык вәкилләренә: татар, кумык, чуаш, удмурт язучыларына, Мәскәү язучыларының кызларына, кияүләренә, каенаналарына. Диңгез буендагы бер катлы корпусныкы да шулай: урамга караганнары – уртакул язучыларга (Мәхмүт шунда эләккән иде), диңгезгә караганнары – Мәскәү язучыларына. Ләкин алда, диңгез буенда, тагын бер корпус бар. Ике катлы, затлы… Анысы – гел Мәскәүнең түрә язучыларына һәм аларның гаиләләренә. Ни хикмәт, ул затлы корпусның үз эчендә дә традиция бар: урам якка караган бүлмәләр, гәрчә аларны автобус тавышыннан мәһабәт эвкалиптлар каплап торса да, икенче категория булып исәпләнә. Ә диңгезгә караган бүлмәләр инде… Беренче катның лоджиясеннән аяк атлап чыксаң – пляж. Синең бүлмәңнән унбиш метр ераклыкта – дулкын. Икенче каттагы да югарырак категориядә, чөнки Кара диңгез өстендәге бөтен кояш синеке, балалар белән килгән булсаң, син, язу өстәлеңнән аерылмыйча гына, аларның ничек йөзгәнен, нәрсә эшләгәнен карап-карап аласың, еракта, зәңгәр офыкта, аксыл төтен өрфиясен сузып ак теплоходлар узганын күрәсең, оҗмах шушы – дөньяда шуннан да артык гүзәллек, рәхәтлек була алмый. Ләкин, монда эләгү өчен, син СССР Язучылар союзының идарәсе, Литфонды тирәсендәге иң зур кеше яки шуның кияве, килене булырга тиешсең. Әйтик, С. Михалков килене яки Алим Кешоковныкы (Литфонд председателе иде бугай). Кая ул безгә анда эләгү…

Шулай иҗат көннәре башланды, мин төшкә кадәр бераз эшләп алам да пляжга чыгам, караңгы бүлмәсеннән Мәхмүт ага да кәефсез генә чыгып килә. Сизеп торам: ул нәрсәдәндер канәгать түгел. Дөрес, урамнан узган автобус, «Беларусь» тавышларына мин дә инде менә ике төн йоклый алмыйм, минем дә кәеф шәп түгел. Ике көн буена мин инде Иҗат йорты директоры янына ике тапкыр кердем, «Диңгез ягыннан бүлмә бирә алмассызмы?» дип. Юк, булмый. Юк, мөмкин түгел. Хәер, ник булсын инде? Мин кем аның өчен? Күреп торам бит: аның өстәлендәге телефоннан, мин кергән саен, Мәскәү тавышы ишетелә: елмаеп сәламләүләр, каршы алу мәсьәләләре, кайсы бүлмә, самолёт нинди рейс белән, нинди төстәге «Волга» Адлерга килеп торыр һ. б. Шушы шартларда син, әйе, әйе, Казан артының «несчастный» камыл басулары турында, бозау арканы, сыерга бирелә торган башак һәм аның тагарагы турында язып ятучы татар малае, син кем? Директорның, бәлки, Мәскәүдә, килгәндә кирәк була калса дип, өч-дүрт бүлмәле квартира аласы бардыр, кызын аспирантурага, киявен ЦКга этәрәсе бардыр, тагын әллә нинди эшләр бардыр. Шуларны уйлап, мин үземнең йокысыз төннәремә күндем, риза булдым. Эшем акрын гына бара, тагын ни җитми? Әнә фронтовик Мәхмүт агай бөтенләй караңгы бер бүлмәдә әле… дип уйлап, беркөнне пляжга чыксам, чишенсәм, кояш нурына рәхәтләнеп бер киерелсәм… өстән тавыш. Борын тавышы:

– Хәерле көн! Мин инде унике чакрым йөзеп килдем.

Мәхмүт ага, шат елмаеп, корпусның диңгезгә караган ягында, икенче каттагы лоджиядә басып тора. Ах, Мәхмүт… Менә сиңа «Союз әгъзасы кенәгәсен онытып» калдыру!

Шуннан икенче тормыш, икенче Мәхмүт башланды. Боларны күрү, өйрәнү минем өчен өр-яңа бер дөнья иде. Мәсәлән, мәсәлән…

Казахча түгәрәк сакал үстергән юан тәбәнәк Мәхмүт калын гәүдәсен шортысына тутыра да, Гаграның урамына чыгып, болай да тар тротуарыннан «Гагрипш» ресторанына таба йөгерә. Баш пеләш, гәүдә юан, тән кояшта янган, хикмәтле сакал. Бер көн йөгерә бу, ике көн йөгерә, менә бервакыт участковый тотып моңа кисәтү ясый, чөнки Мәхмүтне күреп алган автобус шофёрларының авария ясаулары мөмкин – Гаграда урам бик тар, ә Кавказда тизлек тә зур, машина да чамасыз.

Мәхмүт йөгерүдән туктый. Ләкин сенсацион бер хәл кирәк, шунсыз яшәүнең ни мәгънәсе бар?

Һәм Мәхмүт, иртүк торып, диңгезгә кереп китә дә, йөз-ике йөз метрлар ераклыкта чалкан ятып, Гагра күгенә карап кычкырып җырлый. Йә була ул «Арча», йә «Сарман». Бер көн җырлый бу, ике көн. Иртә, бик иртә әле. Көне буе пляжда ятып арыган иркә язучылар әле изелеп йоклыйлар, диңгез буе тып-тын, әле йокларга да йокларга. Юк бит, диңгез ягыннан ниндидер бер аваз ишетелә, җитмәсә борын авазы. Халык зарланып, иңенә калын халатларын салып, лоджияләренә чыга, киерелеп, ыңгырашып, еракка күз сала. Ә анда, фирәзә дулкыннар арасында, бернәрсә ялтырый, аннан ниндидер «Сарман», «лай-вай» дигән авазлар, сүзләр чыга. Бу ни бу? Нәрсә ялтырый? Ә бу – шагыйрь Мәхмүт Хөсәен башы. Аның башына төшеп ялтыраган кояш, кире кайтып, әлеге ризасыз мәскәүлеләрнең күзләрен чагылдыра. Берничә рыцарь, бу «хулиганның» кем икәнен ачыклау өчен, аны каршы алырга пляжга чыга. Ачыклыйлар: шушы корпустан ук икән. Кисәтү ясыйлар. Ә юк инде, бу кеше алай гына бирелмәс!

– Сез нәрсә, татар халык җырын тыясызмы?

Аристократлар мыгырданып кереп китәләр, җырны, чыннан да, тыеп булмый бит.

Ә, алаймы? Сез мине җырлаудан тыясызмы әле? Шагыйрьнең авызын томаларга уйлыйсызмы? Менә сезгә бер шигырь… Төшкә хәтле бер бит машинка кәгазенә көчле бер протест шигыре язылып та бетә, ахырына, шәп итеп чорнап, «М. Хөсәен» дип имза куела. Мәхмүт инде пляжда тәрҗемәче эзли һәм таба да: юлга-юл тәрҗемәсен дә эшләгән инде ул.