Торналар төшкән җирдә
(Повесть)

 
Туган җирне сагыну дәрте
бервакытта да бетми икән…
 

Әбелмәних Каргалый

Кереш сүз

…Безнең авылдан бер генә герой да, бер генә космонавт та, бер генә академик та чыкмаган. Гап-гади, иң гадәти бер авыл. Анда зур сулар, таулар, иркен болыннар юк, кыялар юк. Тагын бик күп нәрсә юк. Бөтен булган байлыгы – урман, чишмәләр һәм кешеләр. Мин менә шулар турында сөйләргә телим. Әмма бер лирик чигенеш ясыйсым килә.

…1976 елның октябрендә мин Франциянең Париж, Марсель, Авиньон шәһәрләрендә йөрдем. Үзебезнең авылдан ерак, бик ерак идем мин. Эйфель башнясы янында басып торганда, Урта диңгезнең «Иф» крепосте урнашкан таш утравына катерда чыкканда яки Роден музеенда йөргәндә кая инде үз авылыңны уйлап тору, искә төшерү? Баш әйләнгән, тәэсирләр шундый көчле, ниндидер бер мизгелдә үзеңне онытып, югалып торасың. Ләкин нәкъ шул хәлдә – табигыйлекне югалткан бер хәлдә – нигәдер минем йөрәгем сулыгып-сулыгып алды һәм, Сан-Мартин бульварындагы затлы ресторанның купшы савыт-сабасын бер читкә этеп куеп, туп-туры үзебезнең авылга кайтасы һәм минем хәтергә килгән кешеләр белән капка төбендә рәхәтләнеп бер сөйләшәсе килде. Мин моны – бу теләкне – берәүгә дә әйтмәдем, әйтсәм, моны йә кыланчыклык, йә бик нык чикләнгәнлек дип кабул итәрләр иде, әмма бу әсәрем шунда языла башлады дип әйтә алам.

Хәзер сәбәбен дә беләм. Зур бульварларда йөргәндә, затлы рестораннарда ашап-эчеп утырганда, миемне өзлексез бер фикер тукып торды: боларның күп нәрсәсе безнең белән уртак лабаса…

…Урам тулы халык: яше, карты-карчыгы, кызы-егете, французы-негры – барысы да джинсыга төренгәннәр. Киндер, безнең авылда гасырлар буе үстерелеп, тукылып, эрләнеп-сугылган киндер. Моны безнең авылда Хәдичәтти, Камиләтти һәм Кәшифәтти кыш буе утырып суга иде һәм, сугып бетереп югач, манарга Чүриле урысларына илтеп бирәләр иде. Ә Чүриле урыслары! Алтын куллы – буяучы, калайчы, тимерче, манучылар! Чүриле манучылары… Безнең авылның күпме хатын-кызы еллар буена Чүриле урыслары манган йон оек, йон фуфайка (безнең авылда аны «куфайка» дип йөртәләр), тула, киндер әйберсе киеп йөрде һәм «Чүриле» дигән сүз ничектер үзеннән-үзе «кешеләргә матурлык бирәм, кешеләрне матур итәм» дигән төшенчә белән бер булып киткән иде. Кешелек җәмгыяте безнең ата-баба киеп узганга – Хәдичәтти, Камиләтти, Кәшифәтти сугып, Чүриле урыслары манып биргән киндер күлмәк, киндер ыштанга яңадан әйләнеп кайтты. Ә без аны тырышып-тырышып онытып ятабыз…

Хәер, аңарчы мин Кипрда булган идем. Шунда, Фамагуста портында, дулкыннар янындагы бер ресторан төбендә безне милли киемнәр кигән киприоткалар каршы алды һәм безнең белән рәсемгә төштеләр. Миндә ул рәсем саклана: Кипр кызларының милли киеме саф киндер күлмәк, киндер алъяпкыч икән. Чиккән, бизәкләнгән…

Минем башка әллә нинди уйлар килде. Чөнки Парижда очрашуларның берсендә бер француз журналисты әйтә куйды: без, ди, читтән ат ите сатып алабыз, үзенең диетик сыйфатлары буенча ат ите тавык итеннән югарырак бәяләнә, ат ите – склерозга, картаюга каршы көрәштә иң әһәмиятле медицина чараларының берсе, дип сөйләде. Алай… Тукта, моны безнең авылның тегүче Хөснетдин абзый гел әйтә иде бит:

– Һи-и, энекәш, ат ите ашаган кеше любуй салкында атны бияләй белән җикми инде ул, – дип сөйләргә ярата иде. Без моны аңламый идек. Әмма ул күп сүзле түгел, шулай да «расшифровка» бирә иде: ат ите ашаган кеше картаймый да, туңмый да, тузмый да… Галимнәрнең әле әйтеп ята торган сүзләрен Хөснетдин абзый әллә кайчан белгән икән…

Сан-Мартин бульварында йөргәндә, мин чит илдән килгән туристларның авыз күтәреп, шаккатып карап торган товарларына игътибар иттем: бу товар кызылга каккан кайры тун иде. Кызылга каккан… Кешелек җәмгыяте өчен бу – үткән этап. Тунның акка, карага, кызылга какканы була иде һәм яшүсмер егетләр аулак өйгә бары тик шул тунны киеп кенә киләләр иде, «пәлтә» дигән әйбер ул бик соң – кырыгынчы елларда гына килеп керде, клубка инде «каккан» тун белән килү гаеп санала, һәм егетләр сукно, бобрик, драп пәлтә белән килә иде. Башка җирдә ничектер, безнең авылда «пәлтә» үзенең дәрәҗәсе буенча дүрт-биш баскычта йөри иде.

Беренче урында – иң кыйммәтле – драп пәлтә; икенче урында – бобрик пәлтә. Беренче дәрәҗәдәгесен киюче кеше авылда юк исәбендә иде, һәм авыл егете өчен каккан туннан котылып «бобрик пәлтә» кию зур, мөрәүвәт бер эш исәпләнә иде.

Өченче урында – сукно пәлтә. Моны шәбрәк егетләр армиягә киткәнче үк кияләр, алырлык хәле булмаганнар армиядән кайткач соры шинельне Чүриле урысларына мандырып («Хәйбринең шинеле бик әйбәт чыккан!», «Нурминың шинелен икенче кат манарга алып калганнар!») пәлтә тектерәләр иде. Моның хәтта җыры да бар иде:

 
Дустым, пәлтә тектергәнсең,
Итәген бөктергәнсең.
Зәйтүн гөлләр арасында
Зифа буй үстергәнсең.
 

Дүртенче урында – пулсукна (полусукно) һәм брезент сыман материалдан тегелгән пальтолар иде, моны кигән егетнең дәрәҗәсе әллә кем булмый иде һәм яңа ачылган клубларның ишек төбендә уенга кермичә торучылар гадәттә «пулсукна» пальто киючеләрдән була иде. Утызынчы-кырыгынчы елларда, шулай итеп, безнең авыл кайры тун яки «каккан» туннан баш тартты. Кырык еллардан соң бу тунның дөньяда иң модалы киемгә әйләнгәнлеге, әлбәттә, гаҗәп… Алай гынамы… Утыз сигезенче елмы икән, җәй башында афәтле бер давыл чыгып безнең авыл, урман өстеннән узды. Кырып узды. Без – урмансыз бер көн дә яши алмый торган халык – икенче көнне урманга бардык! Безнең авыл өстендәге төз, геометрик төгәллек белән үскән кара чыршылар кырылып беткән, авыр, салмак ботаклы наратлар: «Әй сез, безне яратканыгызны беләбез, әмма шундый афәт вакытында безне табигать көченә тапшырдыгыз», – дип рәнҗегән сыман ярылып авып яталар иде. Безнең авыл кара кайгыга батты. Ләкин күпмедер вакыт узгач, авылда яңа һөнәр барлыкка килде: сагыз эретү. Бер коймак, ике коймак, өч… Егылган агачларның җәрәхәтле төпләре ул елны җәй буе еладылар. Шуннан сагыз кайнату, сагыз сату модага кереп китте. Сагыз чәйнәү ашказаны асты бизенең эшләвен яхшырта, сагыз тешләрне чистарта, имеш… Аны шулай итеп чәйниләр иде: ул бер ритмга корылган, фәлән-фәлән тапкыр әйләндереп алгач чарт итеп аны бер аттырып куялар иде һәм сагыз чартлату ул бары тик уңганнар, булганнар эше генә, моны чартлату – димәк, эш көйле, ритмлы, җайга салынган, моны чәйнәүче кыз уңган дигән мәгънәне аңлата иде.

…Карасам, бөтен урам – Сан-Мартин урамы сагыз чәйни. Моны Академия утырышыннан кайтып баручы профессор да, метро себерүче негр да, секс-фильм барганда билет тикшереп торучы чандыр гәүдәле француз кызы да, Эйфель башнясы янында фотоаппарат асып йөгереп йөрүче америкалы турист та чәйни. Әһә, мин әйтәм, безнең авылның Миңлебикәттиләр, Шәмсетдин абзыйлар моны әллә кайчан чәйниләр һәм күрше-тирәгә, бала-чагага «бер коймак» итеп биреп тә чыгаралар иде, дим. Үзем шулай уйлап йөрим, ә кесәдә малайның заказы ята: әти, Париждан жвачка алып кайтырга онытма…

Их син, мокыт малай. Жвачканың чыккан урынында без синең белән җәй буе йөрибез, велосипедларны баллы куәт, алабай, кыңгырау, сандугач тәпие, дегет чәчәкләре өстенә аударып, тымызык баллы һаваны сулап сыйдырып бетерә алмыйча, каен җиләге исен иснәп, җиләкне таптап йөрибез, ә шәм кебек төзек наратлар сыр-сыр ясаган эзләреннән Сан-Мартин урамындагы жвачканы агызып мөлдерәп елап утыралар. Ә без…

Безнең авылның Әсхәдулла абзый гомер буе киндер капчык асып йөрде. Киндер капчык дөньядагы иң җайлы сумкаларның берсе икән. Кешелек җәмгыяте капчыктан өстен булырга тырышып күп әйбер уйлап тапты: саквояж, ранец, чемодан, ридикюль, планшетка, рюкзак, дипломат һәм тагын әллә ниләр. Кешелек җәмгыяте шуларны уйлап ятканда, безнең авылның Әсхәдулла абзый егерме чакрымлы Арча юлын таптый торды: иңендә капчык – «арыш капчыгы» иде. Аңа барысы да сыя: бер кило түбә кадагы, ике кадак хәлвә, чирек такта чәй, бер банка тәрәзә буявы, өч кадак замазка, ике өтерге, чебен даруы, хатынга кәшимир яулык, малайга уенчык автомобиль…

Хәзер кешелек җәмгыяте шуңа кайтты, һәркемнең иңендә – киндер капчык. Яшь егетнең яки кызның иңендә киндер капчыгы булмау – модадан артта калганлык булып исәпләнә. Мин самолётка утырырга дип аэродромның бетон мәйданында басып торам, мине озатырга килгән кызым соңгы ялынычын әйтә:

– Әти, мөмкин булса, миңа киндер сумка алып кайт… – ди.

Киндер сумка…

Әсхәдулла абзыйда андый киндер сумкалар ничәү булды икән? Һәм аны Европадан эзләп йөрисеме икән?

Минем хәтеремә бер егет кереп калган. Кешеләр тышкы кыяфәтләре белән үзләренең каян чыкканын әйтеп торалар. Мин сизәм: менә бу – чыкылдатып эшләп дөнья күреп яткан авыл малае. Менә монысы – әти-әнисеннән акча сорап, велосипед, мопед, мотоцикл, «Жигули», «Волга» – шул сызык буенча үсүче егет. Бу – бәрәңгенең кайда үскәнен белә, әмма аны казып алуны яратмый. Бу – итнең ничек кибеткә килүен белә, әмма силос кампаниясенә катнашмас өчен институтның здравпунктыннан яки поликлиникадан справка эзли. Һәм башка бик күп төрлеләр. Ләкин мин күзәткән егет крестьян егет иде, зур куллы, озын гәүдәле, эре аяклы. Бәхете булган, университетның юридик факультетына кергән. Авылдан килеп. Инде нишләргә? Авылны онытырга иде бит! Шәһәрчә булырга иде! Егет күзәткәләп йөрде дә бераздан озын чәч җиткерде. Метр да туксанлы егеткә озын чәч! Аннан, модага ияреп, ул чәчне юмас булды. Чәче тотам-тотам булып аның пальтосының якасын каплый, пальтосы арттан каешланып килә иде. Бераздан егет китап-дәфтәрләрен киндер капчыкка салып җилкәгә асып йөри башлады. Кирәккә-кирәксезгә тиз генә сигарет кабыза торган булды. Егет диплом алганчы киндер капчыктан бер дә аерылмады. Аның бик тә, бик тә европача буласы килә иде, шул максаттан чыгып, ул үзенең авыллыгыннан баш тартты! Мин елмаеп күзәттем: авыллыктан баш тартам дип, киндер капчык асып, ул авылдагы ата-бабаларына кире кайтты, кире кайтты! Ләкин ул үзе моны аңламый иде… Капчык дигәндә безме инде аны белмибез? «Күтүмкә» дигән капчык була иде. Ат җигә торган аркалык белән түшлекне аласың да киндер капчыкның почмакларына берәр бәрәңге тыгасың һәм, төен ясап, авыррак булган саен төен ныграк кысыла торган итеп, «күтүмкә» асасың! Диңгез флотында дәрестә миңа унөч төрле «диңгез төене» өйрәттеләр. Шуның җиде-сигез төрлесе безнең авыл кешеләре өчен яшәү, эшләү формасы иде. Мин «диңгез эше» дигән фәннән имтихан биргәндә «биш»ле алдым, чөнки унөч төрле төеннең җиде-сигезен тормыш үзе өйрәткән иде.

Тагын чит илдә йөргәндә без бер паркта булдык. Анда кафель, обой, полировка кебек әйберләрдән бөтенләй баш тартканнар. Киләсең бер кибет янына – анысы бурабзар (бурап эшләнгән абзар). Аласың кофе. Утырасың… агач бүкәнгә. Өстәл урынына агач төбе. Бу – хәзер Европада иң югары культура шартлары дип исәпләнә. Безнең авылда җиткән дүрт егетле бер гаилә бар иде, аларны Шәфыйкныкылар дип йөртәләр иде. Атасыз, ятим үскән бу егетләр колхозның бөтен эшен кырып эшлиләр дә буш вакытларында өйләрендә башмак, күтәрмә, чабата ясыйлар, сәкегә җыелып тәмле итеп аш ашыйлар һәм аларның утыргычы бары тик бүкәннән генә иде. Әйбәт, әдәпле егетләр Гыйльмулла, Нуриәхмәт, Шәһидулла, Галиәхмәт агач бүкәндә утырып үстеләр дә Ватан азатлыгы өчен көрәшкә чыгып киттеләр һәм шул көрәштә башларын салдылар. Европа бүкән белән безне гаҗәпләндерә алмый.

Парижда без урнашкан отельнең исеме «Кургаш таба» иде. Бу исем миңа ошады. Кургаш икән кургаш. Таба – безнең юлдаш. Табада без коймак пешерәбез, кабартма, сумса, өчпочмак, бәлеш; ярма, кабак, дөге, бәрәңге, әнис салып, ит турап бәлеш пешерәбез. Каз бәлеше була, кабак бәлеше, каздан баш-аяк бәлеше була. «Кургаш таба» кешеләре төнге йокы алдыннан безгә берәр стакан катык өләшеп чыктылар. Катык…

Безнең авылда катык стаканлап түгел, чиләкләп үлчәнә. Катык безнең авылда чут түгел. Шулай, йөрисең бит: беркайчан да «мин хәзер уң аягымны, аннан соң сул аягымны атлыйм» дип баш ватмыйсың, ә болай гына – атлыйсың. Безнең авылда катык ашау да шулай. Катык бар, аны ашыйсы һәм вәссәлам… Ә хәзер төнгә йокы алдыннан бер стакан катык ашап кую зур бер хәл икән. Европада да шулай, безнең курортларда да. Мин тыңлап йөрим:

– Ә сез, мадам, кичә катык эчкән җирдә күренмәдегез…

– Минем башым авыртып тора иде. Шуңа күрә мин постельдән кузгалмадым…

– Ах, мадам… Үземә әйткән булсагыз. Кичке катыкны эчми калырга ярыймы соң? Ничек инде сез үзегезнең сәламәтлегегезгә каршы үзегез үк көрәшәсез? Шулай ярыймыни?

Яши торгач, авылның байтак гадәте дөнья культурасына, әдәп-әхлак кагыйдәләренә кертелгәне беленде. Хәтта хәрби уставка да. «Строевой устав» дигән кырыс кануннар җыентыгы бар. Мин уставны ихтирам итәм. Анда коры гына җөмләләр белән кеше тәрбияләүнең, иләмсез, тәртипсез күренгән яшь егеттән солдат яки матрос «ясауның» кагыйдәләре беркетелгән. Алардан берсе: стройга баскач, иптәшеңнең кием-салымы рәтләп киелгәнме икәнен карарга (1 нче глава, 25 нче пункт), аны әйтергә, ярдәм итәргә диелгән. Безнең авылдан бу! Бездә шулай: кышын юлда очраган кешенең бите-колагы өшегән булса, беркайчан да моны әйтмичә узмыйлар. Фәлән-фәлән кием астыннан кирәксезгә фәлән кием күренеп тора икән – моны җай белән генә әйтмичә калмыйлар. Моның өчен бары тик рәхмәт әйтеп кенә узалар.