IV. Туктамыш ханның Субраны тулгатып, Идегәйне сынаганы

IV бүлек - Ринат Сәфәров укый

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

IV
Туктамыш ханның Субраны тулгатып, Идегәйне сынаганы

Сыпыра сынлы суп җырау,
Алып бер җитеп килгәчтен,
Иңкәеп өйгә кергәчтен,
Туктамыштай олы хан
Ике утырды, бер торды,
Эчке баштан юл бирде,
Анда өлкән туй ясап,
Күк түбәдәй түбәгә
Ак чатырлар кордырып,
Түрә-картын җыйдырып,
Хан-хәзрәт ала күзен
Як-ягына каратты.
Ирдән ирен җыйдырды,
Бидән биен җыйдырды.
Кобогылны сыныем дип,
Дәрәҗәгә чигием дип,
Анда хәбәр кылдырды.
Чапчагы белән сары бал, [чапчак – кисмәк]
Аны да кулдан күтәртеп,
Ак утауга китертеп, [утау – ашау урыны?]
Идегәйне аякчыга куйдырды. [аякчы – кәсә өләшүче]
Сары баллар салдырып,
Субрадаен җырауга
Өч тустаган бал бирде.
Балны җитеп алгачтын,
Алып бер аны салгачтын,
Чала бурлы булгачтын, [чала бурлы – ак белән кызыл катыш]
Субра җырау анда әйтте:
– Тим-тим Чуар, Тим Чуар, [Тим Чуар – Идегәйнең аты]
Чабылган аттан тир чыгар.
Ак мамыктан бүз чыгар; [бүз – бәз, ак тукыма]
Акыллы ирдән сүз чыгар;
Йөз туксан биш яшәгән,
Җаны-сөяге какшаган,
Азауларын тездереп,
Ак ефәккә бәйләгән
Бер алҗыган картыңмын! –
Миндәй ирдән ни чыгар?
Ни чыгар, ай, ни чыгар!
Әйтер идем, телем килмәс,
Әйтмәс идем, күңел тынмас;
Коры үләндә дым булмас,
Коры сөяктә май булмас,
Акыл кайткан картларда
Хан тыңлардай сүз булмас,
Хан тотса да халык тотмас,
Халык тотса да хан тотмас;
Халык белән хан бозылышса,
Арадан үтәр юл булмас.
Янәдән әйтеп ни әйтим:
Ни бер җайман авыз карт икән дирләр, әй!
Ни белсә шуны әйтә икән дирләр, әй!
Тәстә-тәстә бал бирче! [тәстә – ?]
Сирпелдерми алып килче!