ӘДИП ИҖАТЫ – МАТУРЛЫК ТУДЫРУ ҮРНӘГЕ

Күренекле татар әдибе, Татарстанның халык язучысы, Татарстан Республикасының Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге иясе Әмирхан Еникинең әдәби-публицистик иҗаты милләткә хезмәт итүнең гүзәл үрнәге булып тора. Бу иҗатның мавыктыргыч булуы әдипнең бер үк вакытта югары эстетик зәвыкка һәм халыкчан фикергә ия булуына бәйле. Ул әдәбият тарихында гомере буе матурлыкны тоеп, күреп, аңлап яшәгән һәм геройларның рухи халәтен тирән сурәтләгән психолог буларак калды.

Ул 1909 елның 17 февралендә (яңа стиль белән 2 мартта) хәзерге Башкортстан Республикасы Благовар районы Яңа Каргалы авылында Нигъмәтҗан һәм Бибихәдичә гаиләсендә туа. Бераздан Еникиевләр яшәү урынын алыштыралар, күршедәге Дәүләкән авылына күченәләр. Әдипнең балачак, үсмерчак хатирәләре, нигездә, Дим буендагы шушы Дәүләкән белән бәйле.

Дим буеның табигате, анда яшәгән халык тормышы әдипнең эстетик зәвыгы формалашу өчен нигез булып тора. Башкортстанның башка төбәкләре кебек үк, Дәүләкән үзенә сәнгать кешеләрен тартып тора. Әмирханны кече яшьтән үк артистлар, җырчылар, музыкантлар, гомумән, рухи дөнья, күңел дөньясы белән бәйле затлар кызыксындыра. Ул матурлык нигезләрен дә шулардан эзләп таба. Бу яктан беренче нәүбәттә аның үз гаиләсе үрнәк булып тора. Әтисе туып үскән гаиләдә өч ир-ат тәрбияләнгән: Нигъмәтҗан – «хөрлек яратучы» сәүдәгәр, Нигъмәтулла дәдәсе – физик эш кешесе, башкалардан да шуны таләп итә. Мөхәммәдьяр исә күбрәк фәлсәфә сатарга ярата. Әмирхан ага характерындагы хөррияткә омтылыш, фәлсәфи фикер сөреше, тырышлык, эштән курыкмау – барысы да нәселдән килгән билгеләр икән югыйсә. Арада әтисенең якын хатын-кыз туганнары Рокыя белән Срур аерылып тора. Менә ничек сурәтли аларны әдип үзенең «Соңгы китап» әсәрендә: «Бөтен яктан да Рокыя тутакай табигате белән бик тыйнак, чынлап ачулана да, зарлана да белми торган, азга гына канәгать, аздан гына сөенә торган, бик саф күңелле һәм туган җанлы кеше иде… Гәүдәгә дә чыбык кебек юка-ябык кына… Ә Срур тутакай бөтенләй башка. Ул чибәр, сылу, үткер, яшьтән үк бик зиһенле, ирләрдә дә булмаган акыл үзендә, сүзе һәм тотышы белән кешене үзенә карата белә. Җырчы, музыкага сәләтле, хәтта артистлык кабилияте дә бар аңарда. Кыскасы, гранд-дама!»

Ә. Еники «Соңгы китап» битләрендә үз нәселләренең тарихын гына язып калмый, ә үрнәк гаилә моделен күрсәтергә омтыла. Пенза губернасыннан Башкортстан туфрагына күчеп утырган нәселнең берничә буыны үрнәгендә ул укучысын кызыксындыра, фикерен төбәк, табигать, тарих, сәнгать белән бәйле мисаллар белән дәлилли. Ул матурлыкны кече яшьтән үк әби-бабасы, әти-әнисе, туганнары белән булган мөнәсәбәтләрдә күрә. Менә Әмирханның бабасы: «Ул юка гына гәүдәле, кәҗә сакаллы бер кеше иде, буйга да бәләкәй иде шикелле… Холкы белән дә күкерт шикелле бик тиз кабынып китүчән иде, диләр. …Әбекәйгә ул, мәсәлән, «якты көнем» дип кенә дәшә иде» Язучы бабасына хас булган характерны ачу максатын гына куймаган, күрәсең. Ул аны «өй эченә гаҗәеп бер тәмле хуш ис тарата» алуын сокланып искә төшерә: «…кайнаган самавырны өстәлгә китереп куйгач, бабакай аның морҗасыннан утлы кү-мергә кечкенә лимон кабыгы төшереп җибәрә… Бу хуш исне минем әле дә булса онытканым юк, ләкин аңардан да битәр ул заманда авылда лимон булуына гаҗәпләнәм». Язучының бабасына багышланган ха-тирәләре аның унҗиденче елның җәендә вафат булуын хәбәр итү белән төгәлләнә.

Ә. Еники автобиографик повестенда туган төбәгенең гүзәллегенә дан җырлый, изге туфракта яшәгән гаять кешелекле, гадел, саф күңелле кешеләрнең холык-фи-гыльләрен, эчке дөньяларын ачып бирә.

Туган-тумачасы әдипнең күңел түрендә лаеклы урын алган. Аның туганнарына карата булган кадер-хөрмәте искиткеч ихлас, чиксез. Без алда билгеләп үткән Срур образын да Ә. Еники тудырган затлы хатын-кызлар – Зөһрә («Йөрәк сере»), Рәшидә («Рәшә»), Тамара Сергеевна («Ялгызлык»), Диләрә («Шаяру») –югарылыгына куеп карау зарур. Ә. Еникинең затлы хатын-кызлары янына зыялы ир-атлары да килеп өстәлә. Шундый затлы кешеләрнең берсе – Срурның ире Шәриф Сүнчәләй. Ул үзе укымышлы, Октябрь инкыйлабы вакыйгаларына катнашкан, Уфада Галимҗан Ибраһимов белән «Ирек» газетасын чыгарышкан, мәгариф эшләре белән җитәкчелек иткән, безнең өчен иң әһәмиятлесе: ул – шагыйрь Сәгыйть Сүнчәләйнең бертуган агасы. Ә. Еники Шәриф җизнәсендәге кешелеклелек сыйфатларын ихтирам итә. Шуңа өстәп, «…эчке яктан ул үтә әдәпле, инсафлы, нәзакәтле, кыскасы, аңарда гүя тумыштан ук килгән үзенә бер күркәм затлылык бар иде», – ди автор. Чыннан да, Шәриф Сүнчәләйдә булган зыялылык аның эчке сыйфатлары һәм тышкы матурлыгы язучының шәхси һәм рухи үсешенә уңай йогынты ясаган булырга тиеш.

Еникиевләр күчеп урнашкан Дәүләкән элек-электән «купичлар», сәүдәгәрләр яшәгән урын буларак мәгъл-үмбула. Шуңа күрә Нигъмәтҗанның сәүдәгәрлек эшенә керешеп китүе дә табигый. Әмирханның кечкенәдән төрле шәһәрләрнең «талчук»ларында, базарларында булуы әтисенең һөнәренә бәйле. Шул сәбәпле тормышлары да җиңелрәк була. Әнисе Бибихәдичә балалар тәрбияли, йорт эшләре белән мәшгуль була. Алар хәтта йортның бер бүлмәсенә фатирга кешеләр дә кертеп торалар.

Әмирхан белемне Дәүләкән мәдрәсәсендә ала. Башта кырыс Коръән хафиз кул астында белем алган малайлар 1922 елдан совет мәктәбенә укырга йөри башлыйлар. Әмма ата-ана теләге белән кичләрен мәдрәсәгә барып та укып кайталар. Балаларны мәдрәсәдә уку гына түгел, ә кичләрен мендәр кыстырып барып йоклап калу күбрәк мавыктыра. Чөнки алар бер-берсенә төрле кызыклы әкиятләр, хикәятләр, мифлар, легендалар, риваятьләр тыңлап, җеннәр, пәриләр, албастылар, өрәкләр, юха еланнар, хан кызлары, падишаһлар турында кызыклы хәлләр, тарихлар сөйлиләр.

Әмирханның үсеп, аңлы-зиһенле кеше буларак формалашып китүендә Дәүләкәннең роле зур. Шәхес булып өлгерүенә исә, гаилә тәрбиясеннән тыш, тагын ике омтылыш йогынты ясый: беренчесе – белем туплау, икенчесе –сәнгать белән мавыгу, кызыксыну. Бу хәлне «әдәбият-сәнгатькә йөз белән борылу, күңел баглау» дип атап булыр иде. Ягъни әдип кече яшьтән үк матурлыкка, иҗатка тартыла. Киләчәктә дә шул юнәлештә тормыш эшчәнлеген дәвам итә.

Дәүләкәндә яшәгән вакытта, кечкенә Әмиргә җизнә-сенең бертуган энесе Сәгыйть Сүнчәләй ике китап («Су анасы», «Борчак патша») бүләк итә. Моннан тыш, малай әби-бабасы йортыннан алып киленгән, таушалып беткән «Тутыйнамә», «Бакырган», «Бәдәвам», «Бүз егет», «Ка-һарман катыйль» китапларын да аңлаган дәрәҗәдә укый. Әмирханның китап дөньясына юлын ачуда Дәүләкән үзәгендә урнашкан бай гына китапханә дә сәбәпче була. Ул аннан китаплар алып укый. Моннан тыш, төбәкнең кайбер приказчиклары, сәүдәгәрләре өйләренә яздырып ала торган «Ялт-йолт», «Ак юл», «Сөембикә», «Аң», «Шура» журналларын сорап алып уку мөмкинлеге дә туа. Инкыйлабтан соң әдип Уфада басылып чыккан «Белем», Мәскәүдә нәшер ителгән «Кечкенә иптәшләр» китапларын яратып укый.

Сәнгать белән кызыксыну Дәүләкәнгә килгән артистларны күрү, алар белән очрашу белән бәйле була. Сәнгать әһелләре бирегә кымыз эчү, сәламәтлекне ныгыту максаты белән киләләр. Әдипнең истәлекләренә караганда, бер җәйдә Нәгыймә Таҗдарова, Нури Сакаев, Маһирә Мирвәлиева, Шакир Шамильский ял итә. Икенче бер җәйдә хатыннары белән Галимҗан Нигъмәти, Гомәр Гали киләләр. Ял итүчеләр арасында язучыларның да булуы булачак әдиптә аеруча кызыксыну уята. Тутакае Срурның ире Шәриф белән энесе Сәгыйть Сүнчәләйләр даими кунак булсалар, Ә. Еники 1924 елда Мәҗит Гафуриның да килүен искә төшерә. Бу еллар Әмирханның әдәбият-сәнгать белән кызыксынуы көчәйгән, шулар турында тирәнтен уйланган чорга туры килә. Дәүләкәндә мәктәпне тәмамлаганнан соң, белем алуын дәвам итү өчен, Әмирхан дусты Фәтхелислам белән Казанга юнәлә. Аның максаты сәнгать мәктәбенә укырга керү була. Әмма Казан уку йортлары аңа ишеген ачарга ашыкмый. Ул китап кибетенә курьер булып эшкә урнаша. Шул вакыттан башлап аның тормыш һәм хезмәт юлы иҗади эшчәнлек белән үре-леп үсә.

Аның яшь вакыттагы хыялы бөтен гомере дәвамын-да акрынлап гамәлгә ашып бара. Башта әдәби иҗатка кереп, әдип булып таныла, шәхси өслүбен, кыйбласын барлый. Соңыннан, сәнгать белән кызыксынуын дәвам итеп, артистлар, композиторлар турында монография («Нәгыймә Таҗдарова») яза, әдәби әсәр («Гөләндәм туташ хатирәсе») иҗат итә. Тәҗрибә туплаган әдип гомеренең соңгы елларында әдәби процесска бәя бирә башлый. Шул рәвешле, Ә. Еникинең иҗат эволюциясен ачыклап, матурлыкны күрү, бәяләү, сурәтләү юлын өч этапка бүлеп карарга мөмкин: 1930–1950 елларны үз эченә алган башлангыч чор иҗаты; 1950–1970 елларны эченә алган икенче чоры; 1950–2000 еллардагы әдәби-публицистик эшчәнлеге.

Башлангыч чор иҗаты әдипнең каләм тибрәтә башлагач язылган беренче тәҗрибәләрен һәм 1940 еллардагы хикәяләрен үз эченә ала. Бу чорда әдип иҗаты халыкның иҗтимагый тормышын тасвирлауга, сугыш чоры хикәяләрендә ватанпәрвәрлек хисләре чагылдыруга юнәлтелә.

Башлангыч чорда «Озын көй тыңлаганда» (1926), «Дус кеше» (1928), «Яз башы» (1929) кебек хикәя һәм повестьлары языла. Әдипнең «иҗади ашкыну һәм эзләнүләренең җитди үрнәкләре» янына өстәлгән иҗтимагый-сәяси тормыш каршылыклары, әдәбият-сәнгатьнең үзендә барган кискен борылышлар аны шактый вакытка иҗади эштән читләштерә. Әдәбиятта яңа сүз әйтергә, заман героеның сыйфатларын төрле яклап ачарга омтыл-ган әдипне кырыс чор башка юнәлешкә кертеп җибәрә. Шуңа күрә ул 1927 елда Донбасста наданлыкны бетерү курсларында укыта, 1928–1932 елларда Казанда мех фабрикасында тирене сортларга аеручы булып эшли.

Ул иҗат эшенә керешеп киткән 1927–1928 еллар әдәбиятта аеруча катлаулы һәм каршылыклы булуы белән аерылып тора. Шуңа күрә 1920–1930 елларда Ә. Еники әдәби процессны күбрәк күзәтә, әдипләр белән очраша, белем алуын дәвам итә. Ул 1932–1933 елларда Хезмәтне фәнни оештыру институтындагы психотехниклар әзерләү семинарларына йөрү, соңыннан шунда эшче-аспирант вазифаларын башкару булачак язучының иҗади үсешенә көчле йогынты ясый. Бераздан бу юнәлешнең капитализм системасы өчен генә яраклы икәнлеген «исбатлап», ябып та куялар.

Әмирхан 1934–1941 елларда кинофикация трестында инструктор, Үзбәкстанның Маргилан шәһәрендәге бер мәктәптә укытучы булып эшли. 1941 елда Татарстанга кайтып төшүенә сугыш башланып китә, һәм ул фронтка алына. Шул рәвешле, яшь әдип иҗатының танылып, тернәкләнеп китүе иң элек шул чордагы мавыктыргыч һәм драматик вакыйгалар белән бәйле.

Ә. Еники иҗатында сугыш тормыш чынбарлыгы итеп сурәтләнә. Ул сугышчы, ил сакчысы кебек үзәк геройларны тирәлектән аермый, аларның эчке сыйфатларын, омтылышларын гадәти тормыш кысаларында сурәтли. Шулай да «Бала», «Ана һәм кыз», «Бер генә сәгатькә», «Ялгыз каз» хикәяләрендә автор тормыш диалектикасын күрсәтүгә ирешә. Көрәш кырында булмаган вакыйгалар-ны тасвирлап, әдип сугыш чынбарлыгы шартларында да кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрдә гармония эзли.

Ә. Еники иҗатында Солдат образын ачу төрле юнәлешләрдә бара: сугыш хәрәкәтләренең башланган чорында-гы солдат Зариф («Бала»), бердәнбер улын көтеп ятучы ананың соңгы өмете булган, үлем хәбәре килгән Хәсән («Ана һәм кыз»), туган йортына бер генә сәгатькә кайта алган Гомәр («Бер генә сәгатькә»), штраф ротасы повары Иван («Ялгыз каз»), бөтенләй исеме күрсәтелмәгән, исе-ме аталмаган солдат («Мәк чәчәге»), иң куркыныч сугышта коралсыз калган Василий, Талип, Хәкимнәр («Кунакчыл дошман»), сөйгәне Таһирәнең җырын тыңлап шатлык кичергән, шул шатлыгы белән сугышта алган яраларыннан якты дөньядан китеп барган солдат егет («Кем җырлады?») һ. б.

Сугыш шартларында автор чынбарлык күренешләрен күптөрле образлар аша ачарга омтыла. Әйтик, ана һәм бала арасындагы матурлык, үзара мөнәсәбәтләр төрле вакыйгаларга бәйле рәвештә ачыла. Солдат Хәсәнне авы-ру әнисе урын өстендә көтеп ята. Улының кайтканын күрергә теләп авыр хәлдә ятучы ана образы «Ана һәм кыз» хикәясендә тасвирлана. Хикәядәге ана, Рәхилә образлары ике юнәлештә – бер-берсенә карата һәм солдат Хәсәнгә мөнәсәбәттә ачылалар. Хикәянең реалистик нигезгә корылганлыгын исбатлаган фикер Ә. Еникинең «Соңгы китап» әсәрендә бирелә: «…дүрт кыздан соң Кәримә тутакай бер ир бала да тапты. Тәлгать исемле иде ул, Кәшшаф җизнинең үзе төсле тыныч кына, сабыр гына бер малай иде… Сугыш башланган елны гына Тәлгать Куйбышевтагы план-экономика институтын бетерә. Бетерү белән ирекле рәвештә фронтка китә һәм 1941 елның көзендә, Мәскәүне фашистлардан як-лаган чагында һәлак тә була. Бердәнбергә тия дип, халык юкка гына әйтми икән». Чыннан да, әнисенең бердәнбер улын югалту турындагы хәбәр язучыны нык дулкынландырган, фаҗигале вакыйга хикәянең нигезенә салынган.

Сугыш чоры хикәяләрендә ана образына зур урын би-релә. «Бер генә сәгатькә» хикәясендәге Мәрьямне көнүзәк-кә чыгарып, автор, бер яктан, әдәбияттагы традицияне дәвам итсә, икенче яктан, көтелмәгән очрашу халәтендә ананың бөтенләй башка сыйфатларын ачып сала. Хикәя-нең һәр персонажы очрашудан алган уйлар, хисләр белән яши. Гомәрне бу минутлар тирән борчуга сала, уйлары үткән хатирәләрне яңарта. Алар исә эчке монолог-искә төшерүләр аша бирелә: «Ул, әтиемне, әниемне, бөтен туганнарымны шатландырырмын, бәхетле итәрмен, дип уйлады. Хәзер исә ул шатлык уйный башларга өлгермәгән музыканың кинәт өзелеп ыңгырашуы кебек, бу бәхет елмаерга өлгермәгән кояшның кара болыт артына яшеренүе кебек иде». Ә. Еники, уңышлы чагыштыруларга мөрәҗәгать итеп, өзелгән музыка, кара болыт артындагы кояш кебек әдәби детальләргә игъти-бар юнәлтеп, солдат Гомәрнең эчке дөньясын ачып бирә. Шул ук вакытта аның күңелендә барган икеләнүләр, бор-чылулар белән бәйле хис-кичерешләр палитрасы да гаять бай тасвирлана.

Ә. Еникинең кырыгынчы елларда иҗат иткән «Бала», «Ана һәм кыз», «Бер генә сәгатькә», «Ялгыз каз», «Мәк чәчәге», «Кунакчыл дошман», «Икенче көнне», «Тауларга карап» хикәяләре психологик прозаның гүзәл үрнәкләре булып торалар. Аларның эчтәлеге драматик һәм фаҗи-гале җирлектә ачыла. Арада фаҗигалелек ягыннан иң тәэсирлесе – «Кунакчыл дошман» хикәяседер. Бу әсәр үзәгенә салынган вакыйгалар аерым үзенчәлекле, чөнки немецларның рус солдатларына икмәк тәкъдим итүләре, аларны сыйлаулары гадәти вакыйгалар түгел. Сугыш һәм кеше язмышы хикәядә типик булмаган хәлләргә куеп тасвирлана. Сугыш хорафатлары янындагы матурлыкны күрү мөмкин дә түгел. Язучы аны бик гадәти генә мәк чәчәге монологы рәвешендә тәкъдим итә.

Әдипнең «Мәк чәчәге» нәсерендә сурәтләнгән мәк чә-чәге матурлык, тынычлык, иминлек символы буларак күзаллана. Автор, мәк чәчәге образын кертеп, тереклек һәм кешелек дөньясы арасындагы бәйләнешнең бер гүзәл үрнәген тудырырга омтыла.

Мәк чәчәге образ буларак тулы эшләнгән: аның үт-кәне, бүгенгесе бар; хәзерге вакытта ул – кешелек дөнья-сындагы кискен вакыйгалар шаһиты. Аның тирә-якны күзәтеп утыруы укучыны сугыш булып узган җирлеккә алып килә. Хикәя мәк чәчәгенең солдатка мөрәҗәгате рәвешендә башланып китә, һәм аның бомба шартлаудан барлыкка килгән чокыр төбендә беренче тереклек билгесе булуына игътибар юнәлтелә: «…Мин бер чокыр төбендә утырам, әйләнәмдә биек тау булып коры ком өелеп ята. Чокырдан югары анда, тирә-юньдә нәрсә бар, нинди чәчәкләр үсә, нинди кошлар оча, нинди кортлар үрмәләп йөри, юллардан кемнәр үтеп китә – мин берсен дә күрмим…» Сынландыру алымын кулланып иҗат ителгән мәк чәчәгенең эчке монологында тирән фәлсәфи мәгънә ачыла: тирә-юньнән, мохиттән аерылу аның өчен зур фаҗига; әйләнә-тирә тереклектән башка яшәү мәгънәсе югала.

Символик образ булган мәк чәчәгенең тормышы ике чорга бүлеп бирелә: беренчесе – бакчада, барлык чәчәкләр белән бергә үсеп утырган вакыт, икенчесе – явыз дош-ман гүзәл бакчаны кара туфракка әйләндереп куйган-нан соңгы чор. Мәк чәчәге тормышындагы кискен үзгә-реш нәсернең яңгырашын тагын да көчәйтә. Эндәшләр, мөрәҗәгать итү формасын куллану, хикәяләүнең чәчәкнең монологы аша бирелүе әсәрнең эмоциональ тәэсир көчен арттыра. Мәк чәчәге, тирәлектән, тереклек дөньясын-нан аерылган булуына да карамастан, кешеләргә булган җылы мөнәсәбәтен сагынып искә төшерә. «Сез беләсез инде: без, чәчәкләр, кешеләрне ничек сөя, ничек алар янында булырга ярата идек! Кайчандыр ак пәрдәләр җилфердәшкән тәрәзәләр эченнән яңгыраган дәртле тавышларын, шат көлүләрен, моңлы җырларын сөенә-сөенә тыңлый идек…» Мәк чәчәге – матурлык билгесе. Ул гадәти булмаган хәлгә куелган, хәзер ул чокыр төбен-дә гомер кичерә. Автор, типик образны типик булмаган хәлгә куеп, сугышның фаҗига булуын искәртә. Чокыр төбендәге матурлык күренми, мәк чәчәге үзе дә дөньяны, тирә-юньне күрми; анда бары тик өмет кенә яши.

Сугыш булып узган җирләрдә тереклек, хайваннар дөньясын тасвирлауны Ә. Еникинең ачышы дип бил-геләргә була. Кешелек җәмгыятенең асылын ачу ягын-нан әһәмиятле булган хикәяләрнең берсе – «Ялгыз каз». Әлеге хикәядә гадәттән тыш, мавыктыргыч бер вакыйга тасвирлана. Хикәянең үзәгендә – ала каз образы. Казны, гадәттә, тыныч тормыш шартларында гына очратырга мөмкин, ягъни каз – тынычлыкны символлаштыручы билге. Ул, җанлы табигатьнең бер өлеше буларак, сәнгати чаралар ярдәмендә тасвирлана. Аны чолгап алган мохит күптөрле: ала казның хуҗасы – Маша, ике бәрәнле ак кәҗә, мәһабәт әтәч җитәкчелегендә биш тавык бар. Барлык кош-корт арасында аерылып торганы – каз. «… Ул ишек төбендә башын сыртына салып йоклап ята йә, йорт алдында бәбкә үләнен ялкау гына йолкып, әрле-бирле йөренә, тагаракка салып калдырган суны килеп борыны белән шапырдатып ала, яисә, кая барырга белмәгәндәй, бәрәңге бакчасына кереп китә дә, түтәлләр арасыннан муенын сузып, башын әле бер якка, әле икенче якка кырын салып, нәрсәдер көткәндәй, озак кына каранып тора». Әлеге искиткеч матур, нечкә, психологик сурәт аша язучы фронтның арткы сызыгында баручы аерым тәэминат ротасы солдатларына булган мөнәсәбәтен күр-сәтә. Маша өенә урнаштырылган өч солдат та ала каз күзе аша бәяләнә. Нәкъ ала казның эчке тавышында итекче, тегүче, повар Иван образлары ачыла.