Сафиуллин Ахат Хафизуллович

Два романа

Казань. Татарское книжное издательство. 2016

На татарском языке

В книгу вошли два новых романа писателя Ахата Сафиуллина. В них описываются сложные, трагические события из истории народов Поволжья и Приуралья, а также тирания и варварство царя на Руси в царствование Ивана Грозного, основываясь на богатых фактических материалах, записанных историками того времени.

© Татарстан китап нәшрияты, 2016

© Сафиуллин Ә. Х., 2016

Язылган язмышлар

Хөрмәтле укучым!

Русиядә рәсми рәвештә дәүләт дине булган христиан (нәсара) диненең, зур, чикләнмәгән урын биләп, башка мәмләкәт вә халыкларны буйсындыру өчен дә, киң кулланылуы күпләргә мәгълүм. Явыз Иван тарафыннан Казан ханлыгын басып алу христианлыкның мөселманлыкны җиңү билгесе итеп карау очраклы түгел. Урыслар Казанны яулап алу походын Тәре походы шикелле оештыралар. Православие, җимерелгән Казан ханлыгы җирләрендә дәүләт диненә әверелеп, мөселман һәм мәҗүси халыкларга көчләп тагыла, халык гаепсезгә җәбер-золымга дучар ителә, Казан шәһәре тиз арада урыс шәһәренә һәм дә нәсара динен шәрык халыкларына тарату үзәгенә әверелә башлый. Моның өчен 1555 елда архиепископ Гурий җитәкчелегендә Казан епархиясе оештырыла.

Һич тә сер түгел: Явыз Иван һәм аннан соң тәхеткә утырган барча урыс патшалары үзләренең төп дошманы, шул исәптән дин дошманы итеп, татарларны санаган. Бу хакта шул заманның Европа тарихчылары гына түгел, прогрессив карашлы мәшһүр урыс галимнәре – профессорлар С. М. Соловьёв һәм В. А. Ключевский да язып калдырганнар.

Татарларны көчләп чукындыру эше Пётр I патшалык иткән заманда аеруча көчәя, моның өчен төрле чаралар файдаланыла. Бу – морзаларны, йомышчы (служилые) татарларның җирләрен тартып алу, салым салу, христианлыкны кабул итүчеләрне армиядән азат итү, бүләкләр һәм акча бирү һ. б. Пётр I дә, Синод та «тимер куллар белән» мөселманнарны һәм мәҗүсиләрне чукынырга мәҗбүр иткәннәр.

Бу эш Пётр I варислары, Анна Иоанновна һәм Елизавета Петровна патшалык иткәндә дә тукталмый, Идел буенда яшәгән халыкларны күпләп чукындыру оештырыла. «Перәнник һәм чыбыркы» алымыннан тыш, агарту-аңлату эшләре дә киң җәелдерелә. Дөрес, моның нәтиҗәсе зур булмый, бигрәк тә сыйфаты ягыннан. Мәсәлән, Казан митрополиты Сильвестр керәшен татарлары турында болай яза: «Чукындырылган татарлар мөселман туганнары белән йөрешәләр, шуңа күрә чиркәүгә барырга вакытлары калмый. Мөселман сәүдәгәрләре православие динен кабул иткән татарларны үзләре белән товарга йөртә. Казанның Татар Бистәсендә дүрт мәчет бар, алар да христианнарга кире йогынты ясый».

1731 елның 23 августында, Синод указы нигезендә, Казан губернасындагы халыкларны чукындыру эше белән шөгыльләнәчәк махсус комиссия төзелә. Аның эш урыны итеп 1556 елда Успенский монастыре салынган Зөя (Свияжск) шәһәре сайлана. Соңыннан бу комиссияне «Яңа керәшен эшләре» конторасы дип атыйлар. Бу контора 1731–1764 елларда эшли һәм мөселманнар, мәҗүсиләр арасында иң яман эз калдырган дини оешма буларак хәтердә кала. Ул зур уңышларга ирешә. Дөрес, башта православие динен кабул итүчеләр күп булмый. 1731 елда нибары 108 кеше чукындырыла, моның өчен аларга акча, кием-салым бирелә. 1732 елда христиан динен 201 кеше кабул итә. Яңа чукындырылганнар, кире үз диннәренә кайтмасыннар өчен, христианнар күпләп яшәгән урыннарга күчерелә. 1747 елда христиан динен кабул итүчеләр саны 107 меңнән артып китә. Бу – искиткеч зур сан. Әлеге контора эшләгән елларда, православие динен кабул итүчеләр саны 400 мең тирәсе булып, алар арасында татарлар саны 12 меңнән бераз артыграк.

Көчләп чукындыруга, миссионерларга каршы тору төрле төбәкләрдә дә күзәтелә. Бу – мөселманнар белән мәҗүсиләрнең (удмурт, мари, мордва, чуваш) үз диннәре өчен һәрдаим көрәшүенә дәлил. 1747 елда Казанның Татар Бистәсе татарлары, Кама аръягындагы 17 авыл кешеләре көчләп чукындыруга, христиан динен кабул итүчеләр өчен дә салынган чамасыз салымнарга, лашманчылыкка каршы восстание әзерли башлыйлар. Тик халык ризасызлыгын сизгән җирле хакимиятләр, Татар Бистәсенә, авылларга гаскәриләр кертеп, аны кичектерүгә ирешәләр. Мөселманнар арасындагы көчле ризасызлык 1755 елгы Батырша мулла җитәкчелегендәге восстаниегә китерә. Восстаниенең үзәге – хәзерге Башкортстан Республикасы һәм Пермь краеның көньяк районнарындагы татар һәм башкорт авыллары. Әлбәттә, бу каршылык хәрәкәте уңышлы тәмамланмый, моның объектив сәбәпләре бар. Шулай да алар эзсез калмый. Батырша восстаниесе нәтиҗәсендә татарлар түләгән өстәмә салымнар, рекрут итеп алулар юкка чыгарыла, мәчетләр төзергә рөхсәт ителә, ә иң данлыклы миссионерлардан Лука Канашевич һәм Сильвестр Гловацкий эшләреннән алына.

Соңыннан моңа Пугачёв чуалышлары да өстәлә. Әби патша, халыкны тынычландыру өчен, кайбер ташламалар ясарга мәҗбүр була. Әйтик, бер мәчет тә булмаган Уфа шәһәрендә 1789 елның 4 декабрендә мөфтият ачыла. Екатерина II үзенең 1783 елның 28 гыйнварда чыккан фәрманы белән татарларга үз ахуннарын сайларга, яңа мәчетләр салырга рөхсәт бирә. Әлбәттә, мондый ташламалардан чыгып кына патшабикә мөселманнарга мәрхәмәтле булган дип әйтеп булмый. Алай да татарлар аны Әби патша дип юкка гына атамаган. Шул уңайдан В. Ключевскийның «Екатерина II вакытында хөкүмәтнең тырнаклары бүре тырнаклары булудан туктамады, әмма хөкүмәт халык тиресен кулның арт ягы белән сыйпый, ә беркатлы халык моны ананың яратып сыйпавы дип кабул итә» дигән сүзләрен искә төшерү урынлы булыр.

Чын тарихны белмәү халыклар арасындагы дуслык һәм татулык мөнәсәбәтләренә һич тә ярдәм итми. Шуңа күрә илдә демократия җилләре исә башлагач, язучыларыбыз, татар халкының үткән тарихын чагылдырган темаларга алынып, безне шактый тарихи роман һәм бәяннар белән сөендерделәр.

Алтын Урда, татар ханлыклары, Сөембикә ханбикә һәм Казан ханлыгы башында торган зирәк акыллы ханнарыбыз турында тарихи дөреслеккә туры килгән берничә әсәр дөнья күрде һәм үз укучыларын тапты. Алар чын тарихыбызны дөрес күзаллауда, тарихи гаделлекне торгызуда зур роль уйный, халкыбызның милли үзаңын үстерүгә ярдәм итә. Халык юкка гына: «Үткәнен белмәгәннең киләчәге юк!» – дими.

Ләкин тарихта әле хәзер дә язучылар игътибарыннан читтә кала биргән темалар, әдәби-нәфис басмаларыбызда чагылыш тапмаган ак таплар да шактый. Шуларның берсе – Идел буе халыкларын, шул исәптән татар-мөселманнарны да христианлаштыру мәсьәләсе. Әлбәттә, бу тема матбугатта бөтенләй яктыртылмый дип әйтеп булмый. Тик шулай да әлегә хәтта милли газета-журналларыбызда да андый язмалар сирәк. Ә ул чорны, бу теманы чагылдырган әдәби әсәрләр вә китаплар турында әйткән дә юк!

Ниһаять, миңа язучы Әхәт Сафиуллинның шушы теманы әдәби яссылыкта яктырткан «Язылмаган язмышлар», «Явыз һәм кансыз тиран» романнары белән танышырга туры килде. Элек мин унбишләп китап авторы булган Әхәт абыйны хәзерге тормышыбызны чагылдырган әсәрләр авторы буларак кына белгәнгә, бу тарихи әсәрләрне кулыма шикләнебрәк алган идем. Хәтта «Язылмаган язмышлар» романының исеме дә шик уятты: янәсе, язмыш ничек язылмаган булсын? Ходай Тәгалә кешенең язмышын ана карынында вакытында ук язып куя дип беләбез бит. Ләкин роман мине беренче битеннән үк үзенә җәлеп итте, һәм аны бик рәхәтләнеп укып чыктым. Шунда аның исеменең нигә шулай икәнен дә аңладым: баксаң, Ходай язган язмышны үзгәртергә тырышучылар да аз булмаган бу фани дөньяда! Алар, кеше язмышын сызып-бозып-изеп, аны ден һәм диненнән яздырырга омтылган…

Болар төрле чаралар белән урыс булмаган милләт кешеләрен, үз диннәреннән баш тарттырып, православие диненә күчерү юлы белән башкарылган. Бу исә болай да авыр тормыш тарафыннан изелгән милләтләр өстенә дини яктан да зур сынау булып төшкән, нәтиҗәдә аларны, ата-баба тамырларыннан аерып, фаҗигаләргә дучар иткән.

Ике романның да эчтәлеге бик бай, анда халкыбыз тормышы төрле яктан яктыртыла. Тик мин аларның эчтәлеген сөйләргә җыенмыйм. Анда халкыбызның ачы язмышы үтә дә хәтердә калырлык калку итеп, әдәби образлар аша төрле тормыш хәлләре, вакыйгалары ракурсында бик ачык һәм күңелгә сеңеп калырлык дәрәҗәдә мавыктыргыч итеп сурәтләнгән. Әсәрләр икесе дә бик укылышлы йөгерек тел белән язылган.

Романнарда – кешеләр язмышы, милләт язмышы. Әсәр шуның белән отышлы: ул, архив материалларына таянып, тарихи дөреслек кысаларыннан тайпылмыйча язылган, андагы иң фаҗигале, җан өшеткеч вакыйгалар да – булган хәлләр.

Гомумән алганда, шәхсән үзем язучының «Язылмаган язмышлар», «Явыз һәм кансыз тиран» романнарын авторның зур уңышы дип саныйм һәм китапка үз укучысын табуны, бәхетле язмыш телим.

Фәйзелхак Ислаев,

тарих фәннәре докторы, профессор